Stara škola u Žarkovu

Škola u Žarkovu (foto: By Snezavuk – sopstveno delo, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org)

Početkom Prvog srpskog ustanka u srpskom narodu nije samo probuđena želja za oslobođenjem od turske vlasti, ustaničke vođe shvatile su i kolika je potreba za pismenim ljudima, te su u sred ratnih sukoba počele da se otvaraju i prve škole. Pored Beograda, gde je radila jedna osnovna škola sa tri razreda i jedna za pokrštene Turke, u Srbiji je ukupno bilo 40 škola. One nisu imale školske zgrade već su se časovi odvijali u privatnim kućama, a pronaći učitelje bilo je dosta teško. Rad ovih škola svodio se na čitanje i pisanje, osnovni račun i crkveno pojanje.  Prvi značajniji pokušaj da se snovne škole urede, bio je akt Popečiteljstva prosveštenija od 11. 9. 1811. godine koji je ujedno i prvi nastavni plan za osnovne škole, koje bi trebalo da traju tri godine. Pored toga,  razmišljalo se o otvaranju viših škola jer je narasla potreba za njima. Tako se, uz pomoć Dositeja Obradovića, 1808. otvara Velika škola, a dve godine kasnije i Bogoslovija. Prilike 1813. i propast Karađorđeve Srbije presekli su ovaj prosvetni uzlet i tek posle Drugog srpskog ustanka moglo se opet misliti i o školstvu. Ipak, tek od 1830. kada je Srbija Hatišerifom dobila pravo da otvara bolnice, štamparije i škole, knez je „drešio“ državnu kesu i dozvolio izdržavanje nekih škola. Iste godine, 1830. donet je i plan i program za osnovne škole, koje su se delile na najmlađu, srednju i stariju klasu.

Prvi Zakon o narodnoj školi donet je 1833. godine, a poznat je pod nazivom „Ustav narodni škola u Knjažestvu  Srbije” (Praviteljstvujuščim Knezom Milošem Teodor. Obrenovićem I odabran i potvrđen). Sačinio ga je, prema austrijskim zakonima, Dimitrije Tirol. Već od 1835. godine u svakom okrugu se po dve škole izdržavaju iz državne kase.  Prvi zvanični nastavni plan i program za osnovne škole načinjen je 1838. godine, a za njim i uputstvo za učitelje koji je i najvažniji dokument o školstvu za vreme prve vlade kneza Miloša. Tokom vladavine Ustavobranitelja, urađena je reforma školstva, a 1844. godine donet Opšti zakon školski,  čiji je tvorac Jovan Sterija Popović, koji je bio načelnik Popečiteljstva prosvete (ministar) od 1842. do 1848.

Zapuštena i zaboravljena stara škola u Žarkovu, By Dungodung, sopstveno delo, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org)

Tokom druge vladavine kneza Mihaila Obrenovića donet je 1863. godine nov zakon o osnovnim školama, kojim je trebalo da se obuhvati što veći broj dece za osnovno obrazovanje. Zbog novog zakona, osnivanje i građenje škola bilo je jednostavnije, ali ne i  kako pronaći nove učitelje. Radi novih reformi, doveden je iz inostranstva Đorđe Natošević koji je uveo mnoge novine u školskom sistemu. Ubrzo je, 1871. u Kragujevcu,  otvorena i prva učiteljska škola u Srbiji. Još jednu veliku promenu i napredak u razvoju školstva doneo je zakom o školama iz 1882. koji je doneo tadašnji ministar prosvete i crkvenih dela, Stojan Novaković. Tada je prvi put proglašeno obavezno školovanje dece u Srbiji.

Stara škola, slika Zavoda za zaštitu spomenika Beograda

Škola u Žarkovu

U tim prelomnim godinama za prosvetu u Srbiji, 1840. godine osnovana je u Žarkovu škola o kojoj se prvi podatak može pronaći u „Opisima“  1874. Prvi učitelj ove škole bio je izbeglica iz Srema, Stojan Čola, koji je tu ostao dve godine. On je služio u Žarkovu kao svinjar kod kmeta Miloša Životića, koji ga je jednom prilikom slučajno čuo kako naglas čita neke pronađene hartije. Kako je u Žarkovu bilo dovoljno dece spremne za školu, a nije bilo nikoga da ih uči, kmet Miloš je ideju o tome da Čola uči decu predložio ostalim viđenijim ljudima u selu. Vlasti u Beogradu su proverile znanje Stojana Čole i tako je dojučerašnji svinjar postao i prvi žarkovački učitelj.

Prva žarkovačka škola radila je u zgradi opštinske sudnice, koja se nalazila u dvorištu današnjeg objekta „Stara škola“ u Trgovačkoj ulici koji  je i danas tu i stavljen je pod zaštitu kao spomenik kulture. Posle Stojana Čole, na mesto učitelja došao je učitelj Đorđe Knežević, rodom iz Višnjice kod Beograda. Radio je najverovatnije samo jednu školsku godinu, a onda je na to mesto došao učitelj Antonije Jezoranjski, poljski diplomata i revolucionar, koji je bio aktivni učesnik revolucije 1848. a kod beogradskog paše radio je kao vojni instruktor. Da bi se sklonio od ruskih agenata, došao je u Žarkovo i počeo da radi kao učitelj.

Pošto je stara opštinska pletara bila dotrajala, za školsku zgradu uzeta je kuća kmeta Jovana Vlajića u današnjoj Trgovačkoj ulici. Zgrada je podignuta 1851. a imala je jednu sobu za đake, za učitelja dve sobe, jednu kuhinju.

Učitelji su se smenjivali, dece je za školu bilo sve više, škola je rasla i razvijala se. Prvi svetski rat i okupacija Srbije to su prekinuli. Svi učitelji su napustili naselje, a mnogo stanovništva se sa porodicom sklonilo iz Žarkova. Krajem 1915. godine, austrougarski okupator je počeo je da organizuje i osnovne škole pod svojom upravom i žarkovačka škola postala je „Nova škola“. Ovu je školu pohađao mali broj dece, a nastavu su izvodili austrijski podoficiri.

U vreme posle Drugog svetskog rata, Osnovna škola „Ljuba Nenadović“ bila je u ovoj staroj kući do 1968. a onda je premeštena u novu zgradu. Tada je počelo propadanje prve škole u Žarkovu i njen pad u zaborav.

Zgrada Stare škole je redak primerak sačuvanih seoskih škola iz XIX veka. Jednostavne arhitekture i tipske gradnje, možda i nema neku veliku materijalnu vrednost, ali kulturno-istorijsku ima. Ipak, ova zgrada danas čeka rekonstrukciju, možda neko rešenje koje bi je pretvorilo u muzej ili spomenik koji bi mogao ne samo svojim oronulim izgledom  da kaže mnogo više o vremenu  kada su škole u Srbiji bile nasušna potreba ali retka pojava.

Suzana Spasić

Tekst je nastao u okviru projekta “Mapiranje skrivene kulturne baštine Beograda – Vodič kroz skrivenu baštinu beogradskih opština“, koji je sufinansiran iz budzeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Službe za informisanje. (UNS Press Centar  i Avant Art magazin)