Jedinstveni biser Beogradske tvrđave – crkva Ružica
Hram rođenja presvete Bogorodice, crkva Ružica, sa čije terase pogled seže ka ravnici koju preseca moćno ušće Save u Dunav, najstarije je beogradsko svetilište i svakako mnogo više od crkve. Vernike i posetioce dočekuju dva vojnika – kopljanik cara Dušana i pešadinac srpske vojske iz Balkanskih ratova, na ulazu, a unutra najveću pažnju privlače tri polijeleja (lustera) načinjena od ratnog materijala, kao i čiraci za sveće i vaze za cveće od topovskih čaura. Ikonostas sa plitkim duborezom u pozlati načinio je stolar Kosta Todorović, a oslikao jedan od učenika Prve srpske crtačke škole Kirila Kutlika, monah Rafailo Momčilović (svetovno ime Georgije) koji je iz rodnje Deronje, posle završene osnovne škole, prešao u manastir Manasiju gde je primio monaški čin. Osim ikonostasa u crkvi Ružici, Rafailo Momčilović je po želji kraljice Drage Obrenović oslikao i ikonostas crkve u Velikoj Krsni, a kasnije je uradio i ikonostase u manastiru Rakovici i crkvama u Deronjama i Gornjem Kovilju. Ikonostas crkve Ružice oslikao je uljem na šperploči, po skicama episkopa Irineja Đurića. Kao iguman manastira Šišatovca, Rafailo Momčilović dočekao je tragičnu smrt početkom Drugog svetskog rata, kada su ga, 25. avgusta 1941. godine ustaše, zajedno sa još trojicom monaha, iz Šišatovca odvele u Slavonsku Požegu, gde je nakon teškog zlostavljanja umro, a da se ni danas ne zna gde je sahranjen.
I kao da crkva Ružica na neki način spaja sudbine svih mučenika i ratnika koji su krv prolili u borbama protiv raznih okupatora, u nesrećnim sudbinama onih koji su stradali od neprijateljske ruke, ili onih koji su odlazili u borbu za slobodu u najtežim danima srpskog naroda. Crkva Ružica paljena je, mrvljena i bombardovana, obnavljana i zaboravljana, pretvarana u barutni magacin i tokom vekova, biografski podaci o ovoj bogomolji nekako su se zaturili. Nema podataka o tome ko je crkvu podigao, da li je uvek bila na tom mestu, a umesto istorije, o njoj svedoči narodna pesma Dioba Jakšića, u kojoj narodni pevač svedoči o podeli grada između dva brata Jakšića:
„Dmitar uze donji kraj od grada
I Nebojšu na Dunavu kulu,
Bogdan uze gornji kraj od grada
i Ružicu crkvu nasred grada.“
Uz ove stihove Vuk Karadžić ostavlja napomenu da „ta crkva i sad stoji u Donjem gradu, ali ne služi, nego Turci u njoj drže barut“. Predanje o nastanku crkve svedoči da je crkva oduvek bila na tom mestu, jer je narod poštovao izvor Svete Petke, čija je voda prolazila ispod temelja hrama posvećenog Bogorodici, inače zaštitnici Beograda. Predanje kaže da su tri sestre-plemkinje iz porodice Jakšića, Ružica, Marica i Cveta, podigle na prostoru tvrđave po jednu crkvu zadužbinu, koje su onda nazvane njihovim imenima. Podsetićemo da je u doba obnovitelja Beograd, despota Stefana Lazarevića, sve do drugog osvajanja 1521. godine, Donji grad Beogradske tvrđave bio mesto svih značajnijih institucija, o kojima nam svedoči i Konstantin Filozof u svom opisu Beograda.
Početkom 18. veka, prema projektima Nikole Doksata de Moreza, Austrijanci su podigli tri barutna magacina od kojih se jedan nalazio na području crkve Ružice. Novi život bogomolji udahnuo je Knez Mihailo, jer je samo pet dana posle preuzimanja ključeva grada od Turaka, aprila 1867. godine, osnovan Odbor za obnovu Ružice. Radovi na obnovi crkve odvijali su se ubrzano pa je osveštana samo deset meeci kasnije i tada su u njoj ponovo počela da se vrše bogosluženja. Prvo zvono postavljeno je u oktobru 1870. godine.
Do Prvog svetskog rata, crkva je imala mira a onda je pretrpela teška oštećenja tokom austrijskog bombardovanja 1915. godine u Prvom svetskom ratu. Tada su najviše stradali zvonik i oltar crkve.
Po projektu ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova, Ružica je obnovljena. Još jedan Rus udahnuo je novi život ovoj jedinstvenoj „vojničkoj“ crkvi, akademski slikar Andrej Bicenko, koji je živopisao bogomolju Ovaj ruski emigrant koji se školovao u Kijevu, između dva svetska rata, živeo je u Beogradu. Karakteristično za živopis ove crkve je spajanje tradicionalne šeme crkvenog slikarstva sa elementima realizma, te na živopisu možemo videti mnoge savremenike umetnika na nzapadnoj strani – vojnog sveštenika Petra Trbojevića, kralja Aleksandra I Karađorđevića, u kompoziciji na kojoj je predstavljena Hristova beseda na gori, a na severnoj strani Kralja Petra I i ruskog cara Nikolaja II Romanova.
Crkva je obnovljena i osveštana 1925. godine, a za uspomenu na obnovu, desno od ulaznih vrata postavljena je spomen-ploča na kojoj je zapisano:
„Za vreme svetskog rata 1914. do 1918. godine, od strane Austro-Ugarske i Nemačke vojske, opljačkan je i porušen ovaj sveti hram. Pod vladom NJ. V. Kralja Srba, Hrvata i Slovenaca, Aleksandra I, upravom srpskog patrijarha Dimitrija, ministara Vojske i Mornarice, Počas. ađut. NJ. V. Kralja, Armiskih đenerala Stevana S.Hadžića i Petra Pešića, načel. inž. tehn. odelj. Rad. Zečevića i šefa građ. ods. puk. Ljub. Nedeljkovića, obnovljen je ovaj Sv. Hram vojnički 1924. g.
Ukrašen i crkvenim utvarama snabdeven trudom Zdravka M. Paunovića, vojnog prote, Odbora beogradskih gospođa za prikupljanje priloga i pobožnih i plemenitih priložnika –a za pokoj duša i večni spomen srpskih junaka na bojnim poljima palih i ostalih, za slavu i život junaka koji ratovaše i živi ostadoše na ponos velike i ujedinjene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i za sreću svih vrlih priložnika ovog Sv. Doma Božjeg.“
Prilikom ove obnove izrađene su i dve statue u prirodnoj veličini koje su postavljene na ulazu, a koje predstavljaju vojnike –jedna srednjovekovnog kopljanika cara Dušana a druga pešaka iz Balkanskih ratova. nacrt je takođe uradio Nikolaj Krasnov a statue su izlivene od topovskih cevi u radionici Kolaček. U crkvu je potom, posredstvom vojnog svevštenika i duhovnika crkve Ružice stiglo i šest ikona iz logora Nador u Africi. Samo su dve očuvane.
Najveći radovi izvođeni su 1937. godine kada je sagrađena današnja kapela Svete Petke, trem uz kapelu i crkveni dom koji je kasnije prilikom bombardovanja 1944. godine razoren. Posle rata su takođe izvođeni radovi, podignuta je kapija kod oltara i sanira vodovod kod Isposnice Svete Petke. Od 31. maja 1965 godine crkva Ružica stavljena je pod zaštitu države.
S.Spasić