Jovan Skerlić: Petar Petrović Njegoš (2) – najvažnija dela

05. Jovan Skerlić o Njegošu

• Jovan Skerlić: Petar Petrović Njegoš (1)
• Jovan Skerlić: Petar Petrović Njegoš (2) – najvažnija dela
• Jovan Skerlić: Petar Petrović Njegoš (3) – Gorski vijenac

Portret Petra Petrovića Njegoša, rad Josipa Tominca, 1837.

Početak književnog rada – Njegoš je propevao još kao dečak. Iz doba 1825-1827. pominje se jedna njegova nesačuvana „presmješna i više satirična no istorična pjesna o nekakvim ćeklićkim svatovima”. U svojoj Pjevaniji crnogorskoj i hercegovačkoj (1833)  Sima Milutinović je uneo pet pesama za koje tvrdi da ih je Njegoš ispevao u doba od 1828 .do 1832. (Nova pjesna crnogorska o vojni Rusah i Turakah početoj u 1828 om godu, Mali Radojica, Boj na Martiniće g. 1832, Bjelice, Kavajka).

Prvi njegovi stihovi, često ispevani uz gusle, imaju sva obeležja narodne poezije i teško ih je razlikovati od narodnih pesama. Ubrzo je izišla prva njegova knjiga Pustinjak cetinjski, prvobitno nazvana Glas kamenštaka, napisana 1833, a štampana, „u pečatnji svobode crnogorske na Cetinju”, 1834. Knjiga sadrži deset pesama, mahom oda velikim i uticajnim ličnostima u Rusiji, ali tu ima i pesama koje već predskazuju pesnika intelektualnog lirizma, kao što je himna Crnogorac k svemogućem Bogu i poetska vizija Zarobljen Crnogorac od Vile. U tome delu Njegoš iz narodne poezije prelazi u umetničku poeziju, pod očevidnim uticajem Sime Milutinovića. Čist jezik iz prvih pesama ovde se meša slavizmima i rusizmima. 1834. godine izišla je na Cetinju njegova druga zbirka stihova Lijek jarosti turske, sa četiri pesme ispevane u narodnom duhu, u kojima se slave suvremena junaštva crnogorska (Pjesna za Vida i Mirčetu, Udarac na Martiniće, Vuk prijatelj ovči i akrostih  Nahije). Pored te dve knjižice, tridesetih godina po srpskim časopisima i listovima počinju se javljati manji stihovi Njegoševi, mahom prigodni i refleksivni, često sasvim slabi. Ode i poslanice, često ličnostima koje tu čast nisu zasluživale, imaju odveć prigodan karakter, hladnoga su tona, službene i obligatne. U refleksivnim pesmama vrste Crnogorac k svemogućemu Bogu, naročito u pesmama Vjerni sin noći pjeva pohvalu mislima, Oda sunci, spjevata noću bez mjeseca, Noć skuplja vijeka, u Misli (1844), visoko religioznoj i panteističkog nadahnuća, otkriva se budući pesnik Luče mikrokozma i Gorskog vijenca. Njegoševa dela, ne sva, i to nekritično priređena, izišla su osamdesetih godina prošlog veka u izdanju Braće Jovanovića u Pančevu. Njegove manje pesme prikupio je dr Milan Rešetar i kritički izdao 1912. godine (Manje pjesme vladike crnogorskoga Petra II-ga Petrovića Njegoša, Srpska književna zadruga, knj. 141).

Skupljač narodnih pesama – Rođen u kraju gde je narodna tradicija bila vrlo jaka i gde su se ne samo čuvale stare narodne pesme no i nove pesme neprestano stvarale, živeći u trenutku neprekidnih borbi sa Turcima, vaspitan od Sime Milutinovića koji je zaneseno voleo narodnu poeziju, Njegoš je znao narodne pesme, voleo ih, skupljao ih i podražavao. Vuk Karadžić mu je otvorio oči i pokazao mu vrednost narodne poezije, i on je narodne pesme u Crnoj Gori stao skupljati. On počinje opevati crnogorske bojeve, ređa pesme slabe, jednostavne, bez poezije, po ugledu na narodne pesme, i tako je ispevan i Lijek jarosti turske i docnije izdani spevovi Kula Đurišića i Čardak Aleksića (Beč, 1850). Vuk Karadžić misli da je i druge pesme o novim bojevima crnogorskim ispevao sam Njegoš i da su one, ispevane sasvim po narodnom, ušle u narod i ostale kao narodne. Od njega je ostala i jedna zbirka narodnih pesama, Ogledalo srbsko, štampana u Beogradu 1845. Ta zbirka, u kojoj ima i pesama iz Karadžićeve i Milutinovićeve zbirke, i u kojoj ima vrlo verovatno i Njegoševih pesama ispevanih u narodnom duhu, ali tako da je teško raspoznati ih, ima znatan folkloran i dijalektološki interes. Kada je u mladosti prevodio sa ruskog pojedine delove Ilijade i ruskog narodnog speva Slovo o polku Igorovu, on je to činio u narodnome desetercu. U svima njegovim poznijim pesmama uticaj narodne poezije ostaje vrlo jak.

Petar Petrović Njegoš član Društva srpske slovesnosti

Glavna književna dela – Njegoš se dosta sporo, ali stalno i jako razvijao. Od imitacija Milutinovića, Mušickoga i narodnih pesama, on je prešao na originalno književno stvaranje i u poslednjim godinama života došao do pune duhovne i književne zrelosti i počeo stvarati krupna dela. U doba od 1844. do 1851, poslednjih sedam godina života, izišla su glavna njegova dela: Luča mikrokozma (Beograd, 1845), Gorski vijenac (Beč, 1847) i Lažni car Šćepan Mali (Trst, 1851).

Ukoliko je izilazio iz prve mladosti, posle mnogih čitanja i razmišljanja, Njegoš je ulazio u jedno visoko religiozno raspoloženje, i mesto polunarodnog pesnika dnevnih borbi javlja se u njemu panteistički mislilac i intelektualni pesnik. 1844, u pesmi Filozof, Astronom i Poeta kazivao je to svoje osnovno raspoloženje:

Ja sam predan sluga matere prirode;

Njezina je knjiga tajne punana,

Radi moga oka vječno otvorena.

Ja pojući idem kroz mračnu grobnicu

U predele svjetle vječite radosti,

Da glas moje lire s glasovima slijem

Lika besmrtnoga kod pr’jestola Višnjeg.

U tom raspoloženju svoga ozbiljnoga duha on je napisao religiozno-alegorijski spev Luču mikrokozma, jedino svoje delo, „čiji predmet nije iz istorije”, epopeju stvaranja sveta i čoveka, borbu Satane protiv anđela – najmanje originalan svoj veliki rad. Njegoš je čitao Miltonov Izgubljeni raj i očevidno se nadahnuo njime kada je pisao svoj spev. Inače, spev ima poleta i zamaha, vizija je jaka, ideja visoka, jezik filozofski kako ni u jednom spevu srpskom dotle. Religiozno osećanje je vrlo originalno i duboko i mi ni do danas nemamo nijednog tako visokog religioznog speva.

Verovatno pod uticajem Puškinova Borisa Godunova  Njegoš je uzeo da dramatizuje srpskog samozvanca Šćepana Malog. On je pribrao sve što živa narodna tradicija priča o ovom zanimljivom pustolovu i 1847. u mletačkom arhivu našao je arhivske podatke o njemu. Delo je bilo napisano 1847, ali se pojavilo tek 1851. Ceo posalo Njegoš je radio kao istoričar i kao političar, suviše obraćao pažnju na istorijske pojedinosti i činio političke refleksije suvremenog čoveka. Crnogorski život je ulepšan, a ljudi idealizovani. Delo je izrađeno u dramskom obliku, ali to je u stvari ređanje dužih i kraćihscena bez bliže veze. Po obliku i po sklopu i načinu izlaganja Lažni car Šćepan Mali je istovetan sa Gorskim vijencem ali više dramski sklopljen no Gorski vijenac, često i sa frazama iz njega, no bez njegove poezije i veličine. Delo nije imalo velikog uspeha kod publike. Izdavano je četiri puta: 1851. u Zagrebu, u dva izdanja osamdesetih godina u Pančevu i 1902. u Beogradu.

(nastaviće se)