Laura Barna: Bojenje reči (2) – Sve boje: BELO

Ovaj tekst objavljen je u Zborniku radova JEZIK, KNJIŽEVNOST I EMOCIJE, Alfa BK Univerziteta, Beograd, 2019, ISBN 978-86-6461-033-9, kao naučni rad koji je izlagan na Međunarodnoj naučnoj konferenciji Fakulteta za strane jezike BK Alfa Univerziteta: Jezik, književnost i emocije; 18. i 19. maj 2018.

Tekst je prilagođen za objavljivanje na portalu Avant Art Magazin i podeljen u četiri dela, koje možete pronaći klikom na LINK

BELO 

„Dakle, disali smo belo, kolektivno belo u našim individualnim plućima.“[1]

Laura Barna, Sanatorijum pod belim

Antipod crnom je belo. Sanatorijum pod belim je mesto koje zovem Beograd, kao što je Bruno Šulc zvao svoje bizarno mesto Sanatorijum pod klepsidrom. Telo – kuća prevodi se u širi prostor – grad, kao zajedničko stanište ali i mesto gde se odigrava, neretko i ponavlja istorija. Nadolazeća katastrofa, kulminirala je bombardovanjem Beograda i Srbije u godini s troistim brojem: 1999, što je i kulminacija u romanu opisanih fragmenata događaja kroz istoriju civilizacija: od preistorije do savremenog doba. I bilo je potrebno umeće akrobate kako bi se balansiralo između nekoliko tokova radnje, geometrijskom logikom gradio lavirint, uz konstantno menjanje položaja i učestalo biranje vizura ne bi li se ublažio strah od tog kobnog nadolazećeg. A kobno kao pretnja čovečanstvu pretače se iz vremena u vreme kao iz obruča u obruč, i poput jakog začina istorijskih procesa predstavljen je upozorenjem – belo na belom.

Belu boju u romanu Sanatorijum pod belim ne koristim samo u svrhu naglašavanja specifične atmosfere belog grada pod belim nebom, koji po asocijativnosti nalikuje duševnom oporavilištu, već belo paralelno tretiram kao „čudesnost ravnu življenju“, kao metaforu beskrajnog prostora koji je u sadejstvu sa beskonačnom ljudskom svešću. I razumljivo, dolazi do izražaja antipodna simbolika belog: belo kao smrt, belo kao život, belo kao sanatorijum, belo kao sloboda, belo kao nesreća, belo kao nevinost, belo kao otvorene žive mogućnosti… S obzirom na to da je belo apsolutna boja, ona unutar svoga bića ima asimptotičke vrednosti, te označava kako odsustvo tako i zbir boja, raspon od prigušenih do sjajnih emocija, brisan put između vidljivog i nevidljivog, i kao takva, bela je sama po sebi antipodna, ona nema kraj, završetak, kao ni početak, njena sombolika se obnavlja, regeneriše značenja, jer se uvek vraća na pomenuti početak, koji hrli ka kraju, i umnožavajući ih, stvara iluziju beskonačnosti, odnosno večnog.

Laura Barna, Sanatorijum pod belim, Beograd, Dereta, 2009.

Splet priča od kojih je jezički i slikovno tkan roman Sanatorijum pod belim ima širi značaj i njihove sadržine se simbolikom prelivaju na druge prostore i kulture, prethodne ali i one postojeće, kao kontinuitet civilizacijskog hodograma. Tako, jedan roman postaje legitimno utočište mnogim velikim umovima i genijima kroz istoriju i istoriju umetnosti: čuvenom inovatoru u slikarstvu skraja XIX veka Vinsentu van Gogu koji pokreće i kreira meandre od namnoženih –izama. Ili ruskom suprematisti Kazimiru Maljeviču. Ili ekspresionisti i začetniku kubizma u Srbiji Savi Šumanoviću. (Svi oni imaju zasluženo mesto u nekom od krakova lavirinta romana.)

Vinsent van Gog je predstavljen kao paradigma tragičnosti genija, a nerazumevanja njegovih smelih, čisto intuitivnih ideja, postupaka i teorija u likovnoj umetnosti, nadilaze i vreme i prostor u kojima slikar stvara. Da li je za života prodao jednu ili nijednu sliku, danas gubi smisao a za njega taj smisao nikad nije ni postojao. Jer, njegova želja i nagon ka radu, pa i po cenu života, koštali su ga upravo života, a nas kojima je ostavio svoje slike, ne samo da bismo popunili kolekcije – što privatne, što muzejske i galerijske – opominje na kamen o koji se večito kroz istoriju spotičemo, praveći greške, uz njih i nepravde upravo tvorcima od kojih uzimamo stvoreno: Lepo, Dobro i Korisno.

S druge strane, belim geometrijskim oblicima na naizgled definisanom belom geometrijskom obliku, Kazimir Maljevič označava svoju teoriju „čiste bespredmetnosti“ u umetnosti, čime postiže oslobađanje od čulne determinisanosti, odnosno otklon od svakog predmetnog iskustva. Maljevičevo suprematističko slikarstvo rasterećuje prostor, dedimenzionišući ga, pri čemu daje mogućnost posmatraču da ga ispuni svojim, intimnim duhom i na taj način ga sačuva i prepusti kolektivu. Tako, Maljevičeva podloga za nastup čistog duha u romanu postaje brana nadolazećem zlu, a nju ipak grade individualci, pojedinci, uglavnom označeni u istoriji kao geniji, posprdno gdekad nazivani i osobenjaci.

Uporedo, u Sanatorijumu pod belim začinje se dijalog i sa slikarom Savom Šumanovićem. Ekspresivnim metodama, nanoseći belo na belom u debelim pastuoznim slojevima, Šumanović simbolično ističe ulogu čistog slikarstva, odnosno umetnosti kao metafore i predskazanja nadolazećeg zla, što je bio Drugi svetski rat. Poput štita, Šumanović istura belo kao suprotnost mračnim silama i bezumlju, natapajući nanose beloga ekstatičnim lirskim doživljajem sveta, dajući mu, pored znakovne, i muzikalnu polifoniju.

Ali podmetanje sopstvenih unutarnjih soba i sebe kao kuće koja štiti širi, ambijentalni prostor, pa i određenu državu i naciju, izaziva neminovan rascep ličnosti, što je u gotovo svim slučajevima pomenutih genija uslovilo zapadanje u svojevrsno ludilo pa i samoizolaciju, gde se mesto poprišta tretira kao metonomijska zamena za duševnu bolest, ili za omeđeni haos iz kog teško da se može naći izlaz bez posledica.

U simboličkoj ravni Beograd, odnosno Srbija, postaju dakle sanatorijum. Bombardovanje Srbije 1999. biće samo povod za spoznaju užasa čija je poruka data kao kriptogram u romanu. Beograd je zakratko: „…užasan i strašan kavez, beli sanatorijum, učvoran u godini s troistim brojem (1999). Učvorana tragičnost pod belim…“[2] I postaje paradigma poligona za ispitivanje dometa i izdržljivosti zla.

Takođe, u romanu je stvorena idealna atmosfera u koju su pozvani moderni starci ili stari modernisti kroz istoriju, a upravo su oni svom dobu uspeli da priušte oreol zlatnog. Arhimed, Sokrat, Leonardo da Vinči, Vinsent van Gog životne su jedinice od kojih je, između ostalih, sklopljen mozaik istorije čovečanstva. A budući da su umetnosti zbir životnih jedinica, oni su stoga koherentna celina jer životno se ne može raskomadati i sagledavati svaki komad zasebno, jer se tad ne vidi celovita slika i ne očitava znakovna poruka. Umetnost je dakle živi organizam, makrokosmos koji prati čulno delovanje pojedinca koji ga stvara iz sopstvenog silosa tela – mikrokosmosa. I svest pojedinaca o toj činjenici uzrok je i lične ali i kolektivne drame koja se razvija oko njih i koja ih za života prati.

U romanu Sanatorijum pod belim prepliću se prvo i treće lice pripovedanja. Sa muškog i ženskog aspekta se definišu imaginarni događaji, u nizu pripovedačkih rukavaca i iz različitih uglova posmatranja. I deluje da su radnje haotično uvedene kroz dva i vremenska i situaciona paralelna toka: Sanatorijum „Van Gogh“ pod Avalom i čuveni Sanatorijum u Sent Remiju, u kom je u vreme najžešćeg ludila boravio Vinsent van Gog i u njemu čak pokušao samoubistvo. Ali, neuspelo! Dva tela, dve kuće, ponovo su suprotstavljeni i na teg se stavljaju strah i borba za izbavljenje od imaginarnog straha, odbijanje poraza pred nametima većine i manifestovanja bojazni od genija i njihovih dalekovidih produkata za dobrobit sveg čovečanstva. „Strah od Zla koje više i ne pokušava da prikrije Mefistofelovo lice dovodi me do apsolutne bespomoćnosti i u taložini beznađa uglibljen je uzrok mog velikog straha“[3], vapaj je glavne junakinje, glasa savesti jedinke u ime množine.

Srednjovekovni simbolizam boja dodatno pojačava tenziju pred nemilom stvarnošću ali i budućnosti planete, a posebno naglašenu ulogu ima bela kao odlika nečeg toliko uzvišenog da prerasta u svoju suprotnost – zastrašujuće. Govor čula pretače se u kakofoniju zapomažućih glasova koji postaju prenaglašeni za razumevanje i prirodno izazivaju nesporazume. Bela boja osvaja prostor i prostore namenjene čoveku i njegovoj kući kao puževoj ljušturi, pred njome se gube predmeti i ostaje samo, po tvrdnji Pitagorinoj: „čovek pred bojom“, ili boja postaje čovek. Poenta, nažalost, nije optimistična „jer od zla smo satkani i rođeni, zli smo oduvek i bili“[4]. Zlu je malo potrebno da preuzme primat, zatruje nam unutarnje sobe i telo i kuću, čineći nas iz dana u dan bolesnijim. Zato roman Sanatorijum pod belim, sa istorijskim fragmentima značajnim za razvoj i bitak čovečanstva, nežnim metodama, predstavljajući ključne istorijske scene kao filmske kadrove, apeluje na otrežnjenje. Jer, za trezvenost nikad ne može biti kasno, pa i kad ovlada belilo kao Saramagovo slepilo.

Ali, po Kantu, stvari tek jesu i postoje u prostoru.

Dakle, čovek postoji u prostoru, i on nije monohroma pojava, već spektar sveg postojanja. Čovek je uskovitlana svetlost, s dominacijom prokrvljene boje – crveno!

Dakle, sve boje CRVENO!

[1] Barna, Laura: Sanatorijum pod belim (2009). Beograd: Dereta, str. 22.

[2] Isto, str. 111.

[3] Isto, str. 114.

[4] Isto.