Manastir Banjska – raskošni mauzolej kralja Milutina

Manastir Banjska, oltarska apsida, foto:Artis Centar

Kad se u kasnu jesen 1321. u Gospodu upokojio Stefan Uroš Milutin Srbijom je harao građanski rat. Za krunu su se borili princ Vladislav, najstariji sin kralja Dragutina i Stefan Dečanski. Savremenici zapisuju da je nastao takav metež da je zamalo napadnut i opljačkan sprovod samog kralja, koji se po lošem vremenu probijao ka njegovom velelepnom mauzoleju u manastiru Banjska.  Toj prekrasnoj građevini, jednoj u nizu crkava koje je štedro gradio kralj Milutin, divila se čitava Srbija kao ondašnjoj najlepšoj grobnoj crkvi.

Mauzolej kralja Milutina Nemanjića, posvećen  Svetom Stefanu Prvomučeniku, zaštitniku dinastije Nemanjića, u Banjskoj nadomak Kosovske Mitrovice, u odnosu na svoj arhitektonski sklop, predstavlja jednu od najkompleksnijih sakralnih građevina u ukupnom nasleđu srpskog srednjovekovlja. Mnogo stradala tokom turske okupacije Srbije krajem 15. veka, Bogorodičina crkva u Banjskoj, dobrim delom je u novije vreme restaurirana, ali je njen raskošan živopis i najveći deo kamene plastike, koja je sudeći po ostacima morala biti vanredno bogata i zanimljiva, trajno izgubljen. Namenjena za vladarski mauzolej kralja koji je prema analima, ali i prema pretrajalim crkvama, bio najveći zadužbinar među Nemanjićima, Bogorodičina crkva u Banjskoj zidana je u periodu između 1312-1318. godine.

Arhiepiskop Danilo II, kome je kralj stavio u zadatak da nadzire radove na ovoj zadužbini, beleži da je Milutin je želeo da njegova grobna crkva bude zidana po uzoru na mauzolej Stefana Nemanje u Studenici. Banjska je, međutim, daleko složenija građevina od ma kog drugog sačuvanog vladarskog mauzoleja u Srbiji. Jednobrodnoj, jednokupolnoj crkvi raškog tipa, graditelji Banjske dodali su velike bočne kapele koje se naslanjaju na pevnički prostor i kompleksnu spoljnu pripratu sa dve visoke kule zvonare na bočnim stranama od glavnog ulaza. Između ovih kula kula i kapela postavljeni su manji paraklisi, dok se na veličanstvenu oltarsku apsidu polukružnog oblika naslanjaju manji i niži prostori proskomidije i đakonikona pravougaone osnove. Ovako razuđene crkve karakteristične su za reperezentativne manastirske celine zrele romanike na tlu Francuske i Nemačke, kakav je, recimo, bio Klini.

Crkva u Banjskoj bila je obložena plavim, belim i ružičastim mermerom koji je slagan tako da obrazuje šahovsko polje, a na sve to dolazila je raskošna kamena plastika kao ukras portala i prozora.

Bogorodica sokoločka, Banjska, foto Artis Centar

Figura Bogorodice sa malim Hristom na krilu, sačuvana u selu Sokolici na Kosovu, krasila je ulazni portal Banjske. Ovo vredno vajarsko delo predstavlja neuobičajenu pojavu u srpskoj dekorativnoj plastici, jer je reč o slobodnoj skulpturi koja deluje kao da nije bila namenjena nekom arhitektonskom okviru, što je nesvojstveno tretmanu skulpture u crkvenoj umetnosti pravoslavnog Istoka. Podjednako su zanimljivi likovi monstra namenjeni konsolama, zbog svoje upadljive sličnosti sa delima klesara gotičkih katedrala.

I za Banjsku je, kao i za daleko slavniju Milutinovu zadužbinu u Gračanici, karakteristična skladna igra različito nivelisanih i oblikovanih krovova, a može se tek naslutiti kakav je utisak morala ostavljati ova monumentalna građevina u vreme kada je njena fasada u neuobičajenoj kolorističkoj igri raznobojnog mermera i bogatog ukrasa klesanog u plemenitom kamenu bila dovršena.

Ćivot sa moštima kralja Milutina Nemanjića, Crkva Svete Nedelje, Sofija, Bugarska, foto Artis Centar

Kraljevo telo nije, međutim, ostalo dugo u ovoj lepoj crkvi. Već posle Kosovske bitke 1389. Milutinove mošti su iz straha od turske odmazde prenete prvo u Trepču, a zatim u Sofiju. U raskošnom sarkofagu i prekrasnoj odeždi protkanoj zlatom one se i danas kao najveća svetinja Bugarske pravoslavne crkve čuvaju u Crkvi Svete Nedelje u samom srcu bugarske prestonice. Brojni pokušaju da se kraljevo telo vrati njegovom narodu ostali su bez uspeha, jer Bugari smatraju Milutina čudotvorcem i svojim velikim zaštitnikom.

Banjska, nažalost, spada među one manastire koji su prošli trnovit put velikih razaranja. Poharana već u prvom talasu turskih osvajanja i potpuno zapustela, u 16. veku je po sultanovom naređenju razorena jer su se u njoj krili begunci iz turskog ropstva. Materijal sa crkve je raznesen kako bi se od njega gradile kuće i ekonomski objekti. Jedno kratko vreme tokom 19. veka je obnovljena kako bi služila kao džamija. Prva konzervacija je urađena 1939, a 2005. je hram restauriran i manastirska zajednica obnovljena. Vaskrsao kao feniks iz sopstvenog pepela, hram u Banjskoj je daleko od svog nekadašnjeg sjaja. Iako bez blistavih ukrasa, raskošnih fresaka i podova, mauzolej kralja Milutina je podsetnik na jedan od najblistavijih trenutaka srpske istorije. Vreme u kome su Srbijom vladali ljudi moćne vizije, velike duhovne snage i vanrednog umetničkog ukusa.

Idealna rekonstrukcija Banjske, crtež, foto Artis Centar

Banjsko zlato

Teodorin prsten, Narodni muzej u Beogradu, foto Artis Centar

Koliko je Banjska impresionirala kraljeve savremenike, ali i ljude srednjeg veka uopšte, naročito svedoči legendarno „banjsko zlato“ opevano čak i u narodnim pesmama. Kralj je, naime, dao da se freske ukrase zlatnim listićima u tako obilnoj meri da je crkva, prema kazivanju anonimnog pevača, blistala kao sunce. Freske iz Banjske odavno više ne postoje, kao što su vatra, vreme i osvajači odavno razneli vredne ikone, crkvene sasude i rukopise koje su nekada čuvale riznice ovog manastira, jedne od četiri carske lavre na tlu Srbije, pored Studenice, Mileševe i Sopoćana. Osim u pesmi i predanju, jedini trag „banjskog zlata“ predstavljaju dva zlatna prstena pronađena u grobu kraljice Teodore, majke cara Dušana. Jedan od njih, danas u posedu kolekcionara Ljubomira Nedeljkovića, ukrašen je antičkom kamejom. Drugi, koji se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu ima ugraviranog dvoglavog orla i natpis: „Ko ga nosi, pomozi mu Bog“. I pored dobronamernog karaktera natpisa za Teodorin prsten se veruje da je uklet.

Sveta seljanka na Kosovu

Bogorodica Sokolička, koju su najverovatnije monasi još u doba turske okupacije iz manastira preneli u obližnje selo Sokolicu, po kojoj se i danas naziva, pronađena je na vrlo zanimljiv način. Dvadesetih godina prošlog veka poznati pesnik i kritičar Rastko Petrović pošao je u ovo malo kosovsko selo da vidi nekakav kip kome su lokalni seljani klanjali kao svom idolu-zaštitniku. Statua se jedva nazirala ispod brojnih rukom vezenih košulja, marama i drugih odevnih predmeta. Bila je okićena cvećem i ukrašena novčićima i nakitom kao neki paganski totem. Duhoviti Petrović, briljantni intelektualac i poznavalac umetnosti, nije odoleo da o neobičnoj sudbini srednjovekovne skulpture iz Banjske, zabeleži u poetskom zapisu „Sveta seljanka na Kosovu“: „Srodna sličnim kipovima koji bejahu tesani od drveta u Padovi, oko 13. stoleća, prevazilaziše svojom umetnošću i njih i sve bizantinske skulpture koje su dotad viđene. Ali mi trebaše čitav sat da je oslobodim od odela i nakita kojim je pretrpaše seljani, ukopavajući je tako kroz dugi niz godina u svoja narodna bogatstva i maštu, da bi joj zahvalili za dobročinstva i da bi je obožavali. Jedino se njeno lice moglo slobodno sagledati…“

©Tamara Ognjević

ARTIS CENTAR