Manastir Banjska – raskošni mauzolej kralja Milutina

 

Manastir Banjska, oltarska apsida, foto:Artis Centar

Manastir Banjska, oltarska apsida, foto:Artis Centar

Kad se u kasnu jesen 1321. u Gospodu upokojio Stefan Uroš Milutin Srbijom je harao građanski rat. Za krunu su se borili princ Vladislav, najstariji sin kralja Dragutina i Stefan Dečanski. Savremenici zapisuju da je nastao takav metež da je zamalo napadnut i opljačkan sprovod samog kralja, koji se po lošem vremenu probijao ka njegovom velelepnom mauzoleju u manastiru Banjska.  Toj prekrasnoj građevini, jednoj u nizu crkava koje je štedro gradio kralj Milutin, divila se čitava Srbija kao ondašnjoj najlepšoj grobnoj crkvi.

Mauzolej kralja Milutina Nemanjića, posvećen  Svetom Stefanu Prvomučeniku, zaštitniku dinastije Nemanjića, u Banjskoj nadomak Kosovske Mitrovice, u odnosu na svoj arhitektonski sklop, predstavlja jednu od najkompleksnijih sakralnih građevina u ukupnom nasleđu srpskog srednjovekovlja. Mnogo stradala tokom turske okupacije Srbije krajem 15. veka, Bogorodičina crkva u Banjskoj, dobrim delom je u novije vreme restaurirana, ali je njen raskošan živopis i najveći deo kamene plastike, koja je sudeći po ostacima morala biti vanredno bogata i zanimljiva, trajno izgubljen. Namenjena za vladarski mauzolej kralja koji je prema analima, ali i prema pretrajalim crkvama, bio najveći zadužbinar među Nemanjićima, Bogorodičina crkva u Banjskoj zidana je u periodu između 1312-1318. godine.

Arhiepiskop Danilo II, kome je kralj stavio u zadatak da nadzire radove na ovoj zadužbini, beleži da je Milutin je želeo da njegova grobna crkva bude zidana po uzoru na mauzolej Stefana Nemanje u Studenici. Banjska je, međutim, daleko složenija građevina od ma kog drugog sačuvanog vladarskog mauzoleja u Srbiji. Jednobrodnoj, jednokupolnoj crkvi raškog tipa, graditelji Banjske dodali su velike bočne kapele koje se naslanjaju na pevnički prostor i kompleksnu spoljnu pripratu sa dve visoke kule zvonare na bočnim stranama od glavnog ulaza. Između ovih kula kula i kapela postavljeni su manji paraklisi, dok se na veličanstvenu oltarsku apsidu polukružnog oblika naslanjaju manji i niži prostori proskomidije i đakonikona pravougaone osnove. Ovako razuđene crkve karakteristične su za reperezentativne manastirske celine zrele romanike na tlu Francuske i Nemačke, kakav je, recimo, bio Klini.

Crkva u Banjskoj bila je obložena plavim, belim i ružičastim mermerom koji je slagan tako da obrazuje šahovsko polje, a na sve to dolazila je raskošna kamena plastika kao ukras portala i prozora.

Bogorodica sokoločka, Banjska, foto Artis Centar

Bogorodica sokoločka, Banjska, foto Artis Centar

Figura Bogorodice sa malim Hristom na krilu, sačuvana u selu Sokolici na Kosovu, krasila je ulazni portal Banjske. Ovo vredno vajarsko delo predstavlja neuobičajenu pojavu u srpskoj dekorativnoj plastici, jer je reč o slobodnoj skulpturi koja deluje kao da nije bila namenjena nekom arhitektonskom okviru, što je nesvojstveno tretmanu skulpture u crkvenoj umetnosti pravoslavnog Istoka. Podjednako su zanimljivi likovi monstra namenjeni konsolama, zbog svoje upadljive sličnosti sa delima klesara gotičkih katedrala.

I za Banjsku je, kao i za daleko slavniju Milutinovu zadužbinu u Gračanici, karakteristična skladna igra različito nivelisanih i oblikovanih krovova, a može se tek naslutiti kakav je utisak morala ostavljati ova monumentalna građevina u vreme kada je njena fasada u neuobičajenoj kolorističkoj igri raznobojnog mermera i bogatog ukrasa klesanog u plemenitom kamenu bila dovršena.

Ćivot sa moštima kralja Milutina Nemanjića, Bugarska

Ćivot sa moštima kralja Milutina Nemanjića, Crkva Svete Nedelje, Sofija, Bugarska, foto Artis Centar

Kraljevo telo nije, međutim, ostalo dugo u ovoj lepoj crkvi. Već posle Kosovske bitke 1389. Milutinove mošti su iz straha od turske odmazde prenete prvo u Trepču, a zatim u Sofiju. U raskošnom sarkofagu i prekrasnoj odeždi protkanoj zlatom one se i danas kao najveća svetinja Bugarske pravoslavne crkve čuvaju u Crkvi Svete Nedelje u samom srcu bugarske prestonice. Brojni pokušaju da se kraljevo telo vrati njegovom narodu ostali su bez uspeha, jer Bugari smatraju Milutina čudotvorcem i svojim velikim zaštitnikom.

Banjska, nažalost, spada među one manastire koji su prošli trnovit put velikih razaranja. Poharana već u prvom talasu turskih osvajanja i potpuno zapustela, u 16. veku je po sultanovom naređenju razorena jer su se u njoj krili begunci iz turskog ropstva. Materijal sa crkve je raznesen kako bi se od njega gradile kuće i ekonomski objekti. Jedno kratko vreme tokom 19. veka je obnovljena kako bi služila kao džamija. Prva konzervacija je urađena 1939, a 2005. je hram restauriran i manastirska zajednica obnovljena. Vaskrsao kao feniks iz sopstvenog pepela, hram u Banjskoj je daleko od svog nekadašnjeg sjaja. Iako bez blistavih ukrasa, raskošnih fresaka i podova, mauzolej kralja Milutina je podsetnik na jedan od najblistavijih trenutaka srpske istorije. Vreme u kome su Srbijom vladali ljudi moćne vizije, velike duhovne snage i vanrednog umetničkog ukusa.

Banjska crtez

Idealna rekonstrukcija Banjske, crtež, foto Artis Centar

Banjsko zlato

Teodorin prsten, foto Artis Centar

Teodorin prsten, Narodni muzej u Beogradu, foto Artis Centar

Koliko je Banjska impresionirala kraljeve savremenike, ali i ljude srednjeg veka uopšte, naročito svedoči legendarno „banjsko zlato“ opevano čak i u narodnim pesmama. Kralj je, naime, dao da se freske ukrase zlatnim listićima u tako obilnoj meri da je crkva, prema kazivanju anonimnog pevača, blistala kao sunce. Freske iz Banjske odavno više ne postoje, kao što su vatra, vreme i osvajači odavno razneli vredne ikone, crkvene sasude i rukopise koje su nekada čuvale riznice ovog manastira, jedne od četiri carske lavre na tlu Srbije, pored Studenice, Mileševe i Sopoćana. Osim u pesmi i predanju, jedini trag „banjskog zlata“ predstavljaju dva zlatna prstena pronađena u grobu kraljice Teodore, majke cara Dušana. Jedan od njih, danas u posedu kolekcionara Ljubomira Nedeljkovića, ukrašen je antičkom kamejom. Drugi, koji se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu ima ugraviranog dvoglavog orla i natpis: „Ko ga nosi, pomozi mu Bog“. I pored dobronamernog karaktera natpisa za Teodorin prsten se veruje da je uklet.

Sveta seljanka na Kosovu

Bogorodica Sokolička, koju su najverovatnije monasi još u doba turske okupacije iz manastira preneli u obližnje selo Sokolicu, po kojoj se i danas naziva, pronađena je na vrlo zanimljiv način. Dvadesetih godina prošlog veka poznati pesnik i kritičar Rastko Petrović pošao je u ovo malo kosovsko selo da vidi nekakav kip kome su lokalni seljani klanjali kao svom idolu-zaštitniku. Statua se jedva nazirala ispod brojnih rukom vezenih košulja, marama i drugih odevnih predmeta. Bila je okićena cvećem i ukrašena novčićima i nakitom kao neki paganski totem. Duhoviti Petrović, briljantni intelektualac i poznavalac umetnosti, nije odoleo da o neobičnoj sudbini srednjovekovne skulpture iz Banjske, zabeleži u poetskom zapisu „Sveta seljanka na Kosovu“: „Srodna sličnim kipovima koji bejahu tesani od drveta u Padovi, oko 13. stoleća, prevazilaziše svojom umetnošću i njih i sve bizantinske skulpture koje su dotad viđene. Ali mi trebaše čitav sat da je oslobodim od odela i nakita kojim je pretrpaše seljani, ukopavajući je tako kroz dugi niz godina u svoja narodna bogatstva i maštu, da bi joj zahvalili za dobročinstva i da bi je obožavali. Jedino se njeno lice moglo slobodno sagledati…“

©Tamara Ognjević

ARTIS CENTAR

Podelite ovaj tekst

DeliciousDiggGoogleStumbleuponRedditTechnoratiYahooBloggerMyspace

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.