Manastir Gračanica – Kraljica koju krunišu anđeli

Manastir Gračanica, foto Dragan Bosnić za Blago Srbije

Kao što Notr Dam simbolizuje srce gotičke Francuske i katedralnu crkvu odavno mrtvih franačkih kraljeva, čije seni ne žure u svojoj večnoj šetnji po Il d’Fransu, tako je Gračanica znamenje političke ekspanzije Nemanjića i personifikacija pomeranja središta srpske države na Kosovu. Ona je istovremeno i metafora duhovnosti, ali i utelovljenje mita o nesrećnoj princezi visokog roda udatoj za ostarelog kralja, osionog i nezaustavljivog, samodršca koji je mogao da podigne desetine crkava, ali ne i da osvoji dušu jedne devojčice. Kao skupoceni relikvijar sa svojim živopisnim fasadama i kupolama različitih visina, Gračanica je i dalje mesto na kome anđeli krunišu kraljicu Simonidu Paleologinu Nemanjić, vizantijsku princezu koja nije želela srpsku krunu.

Bilo bi zanimljivo zaviriti u misli kralja Milutina Nemanjića davne 1282. na Državnom saboru u Rasu, kada je u prisustvu najviših predstavnika crkvene vlasti i plemića, iz ruku kralja Dragutina primio žezlo i skiptar Srbije. Obećao je tada starijem bratu, koji beše na umoru od teške povrede zadobijene pri padu s konja nadomak prestonice u Deževi, da će vladati po milosti božjoj do smrti, a da će onda predati presto sinovcu Vladislavu. Obećanje nije održao. Onoga časa kad je kao suveren preuzeo u ruke sudbinu svoje zemlje, započeo je osvajački pohod na Vizantiju kakav Carigrad nije video još od velike vojne samozvanog makedonskog cara Samuila krajem X veka. Strastven i neobuzdan, ambiciozan i osion, grabio je i otimao od života sve što mu se dopadalo. Nije mario za rodbinske veze, dogovore i zavete. Voleo je žene, raskoš i moć, i nije se libio da svoje bogatstvo pokaže na razne načine. Konačno, iako poznati spisi to nigde izrekom ne kažu, očigledno je da je kralj Milutin, tamnokos, zgodan muškarac u sjajnoj vladarskoj ormi sa ktitorske freske u crkvi Svetog Ahilija u Arilju, želeo da bude novi Konstantin Veliki.

Gračanica, Avram i njegov porod, Strašni sud – freska pripada najsstarijem sloju živopisa, oko 1321. Foto Dragan Bosnić za Blago Srbije

Milutinovi vizantijski ideali naročito dolaze do izražaja nakon velikih osvajanja u Makedoniji. Revnosni graditelj i obnovitelj crkava, posebno onih sa dugom tradicijom episkopskih sedišta u urbanim sredinama, Milutin u jednom veličanstvenom trenutku daje potpuno novi pravac dotadašnjoj praksi u građenju i ukarašavanju hramova. Sa njim dolazi epoha takozvane srpsko-vizantijske škole u kojoj crkvene građevine dobijaju stilske odlike monumentalnih zdanja u Carigradu i Solunu. Milutinova crkva u Hilandaru, Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, Kraljeva crkva u Studenici, Sveti Đorđe u Starom Nagoričanu, sve su to građevine podizane ili obnavljane u zamahu kraljevog ktitorskog podviga, koji nije bio ništa manji od onog osvajačkog.

Gračanica, Izgon iz Raja — u ovoj biblijskoj sceni slikar je zamislio rajski vrt kao ograđeno imanje, a anđela kao rimskog vojnika. Foto Dragan Bosnić za Blago Srbije

Gračanica je vrhunac tog stremljenja, najsnažniji ton u jednoj harmoniji komponovanoj sa tako mnogo energije i nastojanja da se dosegnu najviši uzori, oni carski, da se poneko preterivanje ili odsustvo ravnoteže prihvata kao prirodni deo procesa u kojoj je ljudski život isuviše kratak da bi potrajao dok se ne ostvare svi željeni ciljevi. Tako se, bez sumnje, dogodilo da prekrasna crkva Blagoveštenja u Gračanici bude remek-delo svojim spoljašnjim likom i takozvanom „petom fasadom“, odnosno krovnom konstrukcijom sa pet kupola, dok u njenoj zbijenoj, nedovoljno osvetljenoj nutrini, krcatoj stubovima i polutamom, čovek zaista neveselo pomišlja na smrt i nestajanje, onako kako je o toj nemiloj temi razmišljao i ostareli, umorni ktitor, ovde naslikan kao oronuli starac pored svoje tužne, mlade kraljice.

Gračanica je reprezentativni primer crkvene građevine takozvanog centralnog tipa sa osnovom u obliku upisanog krsta. Njene šarolike fasade svoj uzor imaju u čuvenom ćelijastom-„kloasane“ slogu, omiljenom vizantijskom načinu građenja naizmeničnim kombinovanjem opeke i kamena, koji daje osoben utisak raskoši, kao da je reč o zlatarskoj, a ne graditeljskoj veštini. Posebno je zanimljiva krovna konstrukcija, jedna vrsta ritmične igre pet kupola postavljenih u obliku krsta, kao refleks osnove crkve. Upravo različita visina i širina tambura na koje naležu kupole, polukružni zabati koji prate završetke krakove krsta upisanog u ravan krova i veličina kupola u kombinaciji sa polihromnim zidovima, stvaraju utisak da gledamo u raskošni relikvijar koji čuva dragocene mošti nekog svetitelja najvišeg reda.

Gračanica, Priprata, foto Dragan Bosnić za Blago Srbije

Karakteristični izgled Gračanice, poslednje građevine velike ktitorske epohe kralja Milutina, zauvek će izmeniti monumentalno graditeljstvo srpskog srednjovekovlja. Iako se sam kralj u svom mauzoleju u Banjskoj, kao i njegov sin Stefan u Dečanima, pridržava raških obrazaca iz Nemanjine Studenice, petokupolni koncept Gračanice pojaviće se već u Dušanovim Arhanđelima kod Prizrena, Lazarevoj Ravanici i Manasiji despota Stefana. Brojni ktitori među ojačalom srpskom aristokratijom, poput despota Jovana Olivera u Lesnovu ili kraljevića Andrijaša na Treski, gradiće hramove inspirisani gračaničkom vizijom.

Ako u srpskom graditeljstvu posle Gračanice više ništa nije bilo isto, šta tek treba reći za slikarstvo ove neponovljive crkve?

„Bog izabra tebe i tvog roditelja da budete načelnici spasenja vašem otačastvu“, govori neki bezimeni, a „bogobojažljivi muž“ Savi Nemanjiću u žitiju ovom svetitelju, koje ispisuje jedan od nabriljantnijih književnika srpskog srednjeg veka, crnorizac Domentijan. To je rečenica koja na najsažetiji način iskazuje duhovnu ekonomiju Nemanjića, njihovo shvatanje dinastičkog pregnuća i uloge u istoriji svog naroda. Uloge koju će Milutin saobraziti likovnim sredstvima upravo u Gračanici kroz kompoziju poznatu pod nazivom Loza Nemanjića, inspirisanu Lozom Jesejevom koja prikazuje porodično stablo Isusa Hrista. Ova freska, nastala oko 1315, ne zadovoljava se samo pukim prikazivanjem blagorodne dinastije, već jasno ukazuje na važnost i poziciju svakoga od Nemanjinih potomaka. Tako u Gračanici nema lika Stefana Dečanskog, oslepljenog i odbačenog sina koji se u tom času nalazio kao talac zatočen na dvoru vizantijskog cara. Ova svojevrsna politička sankcija umetničkog iskaza, projavljuje na zidovima Gračanice pravi karakter njenog ktitora, njegovo razmišljanje, odluke ali i strahove. Sve je tu izraz Milutinove volje, ali slabosti. Tako je monumentalna i teološki izrazito složena kompozicija Strašnog suda, naslikana neposredno pred kraljevu smrt, dovedena u direktnu vezu sa Milutinovim portretom u crkvi. Nimalo slučajno. Kralj je zaista sklopio oči 1321. godine, u vreme kada je Gračanica završena. Njegova mlada kraljica Simonida, koja je kao devojčica iz Carigrada dovedena u Srbiju ne bi li time bila zaustavljena Milutinova osvajanja vizantijskih teritorija, vratila se u otadžbinu i odenula monašku rizu. Kruna koju joj prinose raspevani anđeli na gračaničkoj fresci za nju je trnovi venac poniženja i tuge. Ova prekrasna slika, baš kao i blistava fasada Gračanice, skriva jedan svet teskobe i polutame pun neočekivanih čas magično lepih, čas zastrašujućih predstava. Ona je kao čarobno ogledalo u kome pažljivi posmatrač može da vidi stvarni lik jedne epohe, bez srdžbe i pristrasnosti.

Gračanica – Postavljeni jedno naspram drugog unutar luka koji vodi u naos, kralj Milutin i kraljica Simonida metaforično podvlače sve suprotnosti iz stvarnog života. Foto Dragan Bosnić za Blago Srbije

Savremenici o Milutinu

„I sam kralj se veoma bio nakitio i čitavo telo praznično odenuo, pretrpavši se dragim kamenjem, biserjem i naročito zlatom – koliko god je mogao,“ beleži detalje o izgledu kralja Milutina vizantinac Teodor Metohit, carski izaslanik na srpskom dvoru 1298. godine. Metohit, koji je u Srbiju stigao da pregovara o kraljevom braku sa princezom Simonidom, ostavio je mnoštvo zanimljivih detalja o srpskom običaju darivanja, o tome kako je izgledala kraljevska trpeza, ko je ratovao za Milutina, šta je kralj voleo.

Gračanica, Simonida, kraljica koju kruniše anđeo. Foto Dragan Bosnić za Blago Srbije

Simonidino ime

Rođenje princeze Simonide, ćerke Andronika II i Jolante Monferatske, koja je nakon udaje za vizantijskog suverena dobila ime Irina, prati jedno neobično predanje. Carica je navodno mnogo dece izgubila prilikom njihovog dolaska na svet, pa je savetovano da se tokom porođaja čitaju molitve ispred ikona dvanest apostola sa dvanaest upaljenih sveća. Kada se dete rodi treba mu dati ime po onom apostolu pred čijom ikonom je sveća najduže gorela. U času kad je princeza prvi put zaplakala sveća je još uvek gorela pred likom apostora Petra, pa car odluči da svojoj jedinoj kćeri da ime prema apostolovom prvom imenu Simon – Simonida. Tako je dete dobilo jedinstveno ime kakvo pre i posle nje niko u carevini nije nosio.

©Tamara Ognjević

ARTIS CENTAR

Iz knjige “BLAGO SRBIJE”, Mladinska knjiga, Beograd, 2012.