Moda srednjovekovne Srbije – Zlatni pojas i svita biserna (1)

U prethodnim tekstovima našeg tematskog bloka „Gozba“ saznali smo sve o tome kako se jelo i kuvalo u srednjovekovnoj Srbiji. Artisovi stručnjaci su nam otkrili brojne zanimljive detalje o verovanjima vezanim za hranu, protokolima, ishrani prema pirodnom kvalitetu, razlici između duhovne i telesne gozbe, posuđu korišćenom za kuvanje i onom za obedovanje, luksuznim peharima i kupama od stakla i plemenitog metala, mitskim viljuškama i drugim zanimljivim temam kojima se bavi gastroheritologija. Jedna od njih je svakako i odevanje, odnosno važno pitanje kako su se odevali stanovnici srednjovekovne Srbije, da li su pratili ondašnje modne trendove i da li su postojali posebni protokoli, nešto što bismo mi danas nazvali dres-kod, kada je reč o odevanju u posebnim prilikama kakve su i velike javne i/ili vladarske gozbe, svadbe i praznici. O odevanju piše najmlađi član tima Artisovog projekta Živeti Prošlost ~ student istorije Vladimir Rodić.

Carska gozba, Manasija, 15. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Odevanje u srednjovekovnim srpskim zemljama predstavlja jedinstveni spoj različitih uticaja istoka i zapada koji su se, zbog specifičnog geografskog položaja srpske države, susretali na karakterističan način u nošnji ovdašnjeg življa. Iako je srpska srednjovekovna država od svog nastanka spadala u zemlje takozvanog vizantijskog komonvelta, njen geografski položaj, izlaz na Jadransko more i u kasnijem periodu na Dunav kao plovni put, značili su jake trgovinske veze sa Italijom i Srednjom Evropom. Naposletku, tursko osvajanje Balkanskog poluostrva doneće u modu srednjovekovne Srbije snažni uticaj Bliskog istoka i specifičnog odevanja muslimanskog življa.

O načinu odevanja u srednjovekovnoj Srbiji saznajemo iz mnoštva pisanih i likovnih izvora, u prvom redu srednjovekovnog zidnog slikarstva i minijatura, ali isto tako i na osnovu retkih sačuvanih delova odeće i tkanina koji su izmakli zubu vremena. Ktitorski portreti vladara i vlastele predstavljaju neprocenjiv izvor za proučavanje srednjovekovne odeće ovih prostora. Takođe, mnoštvo sačuvanih trgovinskih ugovora, kao i povelja naših vladara svedoče o uvozu tkanina, nazivima određenih odevnih predmeta, njihovoj proizvodnji, pa čak i cenama.

Župan Petar Brajan sa suprugom i kćerima, Bela crkva, Karan, 14. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Način odevanja koji su Srbi doneli sa sobom na Balkan u ranom srednjem veku bio je staroslovenski. Reč je o odeća jednostavnog, svedenog kroja, izrađenoj najčešće od vune, lana ili konoplje, ali i raznih životinjskih krzana. Tokom vremena, izložena različitim uticajima ona će se menjati, postajati složenija i formirati u srednjovekovni kostim osobit za naše okruženje.

Najveći i najneposredniji uticaj na srpsku srednjovekovnu nošnju izvršila je Vizantija. Kao politički i kulturni naslednik Rima, Vizantija je nasledila, ili bolje rečeno nastavila tradiciju karakterističnog odevanja i precizno definisanih ceremonijala tipičnih za poznoantičko Rimsko carstvo. Međutim, hiljadugodišnje carstvo čije je postojanje obeležilo gotovo čitav srednji vek nije mogla ostati imuna na promene. Tokom nešto više od hiljadu godina njene istorije, odeća se u Vizantiji postepeno menjala poprimajući brojne uticaje sa istoka, prvenstveno iz Persije i centralne Azije, a preko ovih oblasti i trgovačkih puteva, uticaje iz Kine. Za vreme vladavine cara Justinijana I, vizantijski monasi uspeli su da iz Kine prokrijumčare larve svilene bube. Vizantija je tako osposobila sopstvenu proizvodnju svile koja će postati njen glavni izvozni artikal u Evropu. Proizvodnja svile bila je tajna koja je vekovima ljubomorno čuvana, a ovaj fini materijal osnovna za izradu luksuznu vizantijsku dvorsku odeću.

Kralj Milutin Nemanjić u crnom sakosu, Bogorodica Ljeviška, Prizren 14. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Vizantijski dvorski ceremonijal imao je strogo utvrđena pravila koja su definisala izgled i funkciju odeće careva i velikodostojnika, kao i prilike u kojima je ona nošena. Poseban vid odeće činila su carska dostojanstva. Ona su pored odevne, igrala i ulogu simbola carske vlasti. Purpurna svilena haljina, takozvani divitision, bila je ceremonijalno odelo vizantijskih careva, a karakteristična purpurna boja bila je rezervisana samo za carsku odeću. Duboke čizme crvene boje ukrašene zlatovezom i biserima bile su još jedan odevni predmet dostupan samo carevima. Skupocene tkanine, mnoštvo dekorativnih, porubnih traka i ukrasnih aplikacija izvezenih zlatnom i srebrnom žicom, niske bisera i drago kamenje, sve je to činilo veličanstvenu dvorsku odeću Vizantije, i imalo za cilj da istakne njeno prvo mesto u hijerarhiji srednjovekovnih država.

Usled naglog teritorijalnog širenja srpske srednjovekovne države krajem 13. i tokom prve polovine 14. veka, veliki deo vizantijske teritorije dospeo je u njen sastav. Širenje na račun Vizantije značilo je izlaganje njenom sve većem kulturnom uticaju, a nastojanja srpskih vladara da podignu značaj i ugled svoje države omogućila su sve brži prodor vizantijskog ceremonijala, kao i odeće na srpski dvor. Stupanjem u rodbinske veze sa vizantijskim carevima, i srpski kraljevi su počinjali da se kite određenim dostojanstvima nekada rezervisanim isključivo za vizantijske careve.  Teodor Metohit, vizantijski pisac i član delegacije koja je posredovala u sklapanju braka između kralja Milutina i princeze Simonide, ćerke cara Andronika II Paleologa, svedoči o tome kako su dvor i odeća srpskog kralja i vlastele bili raskošni poput vizantijskih, a sam vladar obučen u raskošnu odeću protkanu zlatom i biserom.

Drugi deo teksta o srednjovekovnom odevanju pogledajte OVDE

Vladimir Rodić 

©Artis Center