Nastasijevićevi vampiri
I pored toga što je, zbog tematike i nižeg stepena hermetičnosti u odnosu na poeziju, Nastasijevićeva proza popularnija i bolje poznata čitaocima, smatramo, najpre, da o njoj nije dovoljno kazano, a zatim i da se u dosadašnjim istraživanjima udeo fantastike i folklorno-mitološke građe olako i bez dubljih analiza prihvatao. Na primeru pripovetke Rodoslov loze Vampira pokušaćemo da objasnimo tip fantastike, poreklo motiva i njihovu umetničku realizaciju. Pored toga, zbog tematike vampirizma, koja u fantastičnoj književnosti ima posebno mesto, ova pripovetka nam daje materijal za praćenje transformacije i umetničkog uobličenja narodnih verovanja o vampirima, a zatim i za poređenje sa stanjem u istoj oblasti svetske književnosti.
Cvetan Todorov u svojoj studiji Uvod u fantastičnu književnost, pored toga što fantastiku objašnjava tradicionalnim odnosom pojmova realnog i imaginarnog, definiciju zasniva i na čitaočevoj neodlučnosti po pitanju odnosa tih pojmova: „Najpre, tekst treba da primora čitaoca da svet književnih likova smatra za svet živih bića i bude neodlučan između prirodnog i natprirodnog objašnjenja događaja o kojima se govori. Zatim, tu neodlučnost isto tako može osetiti neki od likova; (…).”[1] Dakle, ključni element za postojanje fantastike u nekom tekstu je čitaočeva dilema o ontologiji prikazanog. Na osnovu toga zaključujemo da fantastično traje koliko i neodlučnost – „ako čitalac prihvati da zakoni stvarnosti ostaju netaknuti i da pružaju objašnjenje opisanih pojava, kažemo da delo pripada jednom drugom žanru – čudnom. Ako, naprotiv, odluči da se moraju prihvatiti novi zakoni prirode kojima bi ta pojava mogla biti objašnjena, ulazimo u žanr čudesnog. (…) Fantastično, dakle, živi životom punim opasnosti, i svakog trenutka može nestati.”[2] Prema tome, samo ona književna dela koja od početka do kraja uspevaju kod čitaoca da proizvedu utisak neodlučnosti predstavljaju dela fantastike. Nastasijevićeva pripovetka Rodoslov loze Vampira u potpunosti odgovara ovako tumačenoj fantastici. Naime, lako je zaključiti da se u osnovi ove pripovetke o porodici vampira nalazi anegdota, jer je ista priča prisutna u više etnografskih zapisa, pa čak i u Vukovom Rječniku pod odrednicom Vukodlak, koji je u srpskoj demonologiji poistovećivan sa vampirom: „Vukodlak dolazi kadšto i svojoj ženi, a osobito ako mu je lijepa i mlada, te spava s njome.”[3] Rodonačelnik vampirske porodice iz Nastasijevićeve priče rođen je deset meseci nakon očeve smrti: Zalud udova mati, s detetom na ruci, samim njim zakle se pred jevanđeljem i vlašću da iza preminulog muža zače ga s Gospodarevim u prolazu pandurom. Zalud, jednom do u smrt saterana, triput celiva krst, i drhtaše joj istinom glas; milije beše narodu da vampir obleže ženu; i takvo im se ime, gore no ikoje zlo, u baštinu naturi.[4] Dakle, postojanje vampira od strane samog naratora je negirano i pripisano kolektivnoj mašti koja pronalazi zadovoljstvo u natprirodnom objašnjenju moralnog prestupa. Na osnovu toga čitalac biva naveden, ali samo nakratko, da prikazane događaje tumači u realističkom ključu. S druge strane, pripovedač tipičnom žanrovskom stilizacijom sugeriše i drugu mogućnost, tačnije nemogućnost racionalnog objašnjenja opisanih događaja. Prema tome, Nastasijevićeva pripovetka Rodoslov loze Vampira u celini ispunjava Todorovljeva teorijska razmatranja fantastike kao zasebnog žanra.
***
Iako građa koju Nastasijević koristi u pripoveci Rodoslov loze Vampira pripada narodnom predanju, to nikako ne znači da je on poput pisaca realizma ostao u krugu folklorne fantastike. Anegdota o tabuiziranom seksualnom odnosu udovice nakon muževljeve smrti i njena sublimacija u narodno predanje o ženi koja rađa dete sa povampirenim mužem poslužila je Nastasijeviću samo kao idejna osnova, a ne kao građa iz koje se crpe mogućnosti za stvaranje imaginarnih svetova.
„Moderno fantastičko pismo, začeto kod nas kao i u Evropi još u predromantizmu, konačno je usvojeno tek u trećem periodu[5] istorije srpske fantastike, koji počinje negde na granici između XIX i XX veka: fantastički diskurs sada se definitivno oslobađa ne samo dominacije religijskog koda, nego i neposredne zasnovanosti na premisama folklorne imaginacije.”[6] Nastasijevićeva pripadnost ovoj fazi razvoja srpske fantastike očitava se u njegovim pripovetkama kao racionalizacija narodnog verovanja, s jedne strane, i kao otkrivanje demonske prirode psihološko-nagonskog, s druge strane. Međutim, nešto od rekvizita[7] i atmosfere narodne fantastike ipak je prisutno: vampiri se rađaju modrocrvenog lica ili sa modrim pečatima na telu, sa fizičkim nedostacima, a narator istinu o njima donosi na osnovu ambijenta – ja suštu istinu vidim onamo iz drveta u dvorištu, – jesu li zakržljala ili senovito pala granama po krovu. I gde popustiše grede, život se tu, znaj, pre njih rastočio, brale. (180) Ipak, ovi arhetipski motivi priča o vampirima kod Nastasijevića su samo deo nasleđenog dekora koji „omogućava da se prekorače izvesne granice koje su, ukoliko se ne koristimo fantastičnim, nedostupne”[8] . Zapravo, reč je o prekoračenju granice tabua koji je maskiran tradicionalnim elementima fantastike. U prvom redu, to su incest, oceubistvo, sadističko uživanje i ženska erotičnost.
Rodonačelnik loze vampira, vampirsko posmrče, rodi se modrocrven u licu, desetog meseca iza očeve smrti. (181) Iako priča o seksualnom odnosu vampira i njegove žene biva razotkrivena i racionalizovana, narator pripovedanje nastavlja u duhu arhetipskih elemenata vampirizma: I proturahu, očima kunući se da videše, kako je dete s mlekom i krv sisalo majci. (181) Identičan motiv deteta koje je rođeno kao vampir prisutan je i u etnografskoj građi: „U Otoku, u Slavoniji, naprotiv, takvo se dete rodi sa zubima. Tamo se priča kako je neka žena rodila sa mužem vampirom, pa kad su ’dete doneli na krštenje i pop meto soli ditetu na usta, poreza on svoj prst. Brže otvori ditetu usta da vidi o što je se porezao i spazi u diteta zube, velike crvene i šiljate’.”[9] Dakle, motiv vampirskog deteta sa zubima folklornog je porekla, ali ga Nastasijević koristi samo da bi u priču uveo motive incestuoznog i sadističkog uživanja: ’Rođenom zgrušalo se mome, jeste, videla sam, mimo decu mljaska usnama; a ona, kuja, povodi se od slasti!’ (A te iste, videlo se i to, kad od jada precrče mati, sve na smenu krišom dolažahu da neguju dete.) (181–182) Kao što se iz navedenog može videti, najpre majka uživa u bolu koji joj dete vampir pričinjava prilikom dojenja (a ona, kuja, povodi se od slasti), a zatim, nakon majčine smrti, i ostale žene, ali krišom. Motiv vampirske seksualnosti zapadnoj književnosti dobro je poznat i, gotovo bez izuzetka, neizostavni je pratilac priče o vampirima. „Sa pojavom Stokerovog dela vampir je dobio auru subverzivnosti i otvorio put čitavom nizu tumačenja zasnovanih na tezama o represivnoj viktorijanskoj eri. Iako je reč o, u osnovi, subverzivnom motivu, ovde je reč o seksualnoj subverzivnosti. Motiv vampira služio je od tada kao provodnik za sve varijacije na temu seksualnosti i izopačenosti, tabuizirane seksualnosti, motiva incesta i slično.”[10] Međutim, u srpskoj folklornoj građi kao i u srpskoj pisanoj književnosti, izuzev Nastasijevićevog Rodoslova loze Vampira, Maharadže Laze Kostića i Andrićevog Za logorovanja, vampir nije prikazan kao erotizovano biće. Upravo u ovoj činjenici prepoznajemo osnovnu razliku između prikaza vampira u zapadnoj i srpskoj književnosti. Nastasijević, Laza Kostić i Andrić u tom smislu predstavljaju izuzetke, a njihove priče o vampirizmu transformaciju nasleđenih folklornih motiva u tabue seksualnosti – incestuozne, sadističke, pa i nekrofilijske koja je sublimirana kao polno opštenje sa povampirenim telom.
Realizacija motiva seksualnosti i vampirske erotičnosti u Rodoslovu loze Vampira sa ovim se ne završava. Muški pripadnici loze vampira žene se izuzetno lepim ženama: Kad, na sedam dana iza vesti da su ga motkama negde kod žene pretukli, živ se, i ženjen još, pojavi. Divna neka sojem, umiljato pristajaše za njim. I makar gnusan on u licu, a ona kao upisana, (…). (182) I: Tek desilo se istu noć, kad kao i otac mu negda, tunjavi sin dovede lepoticu s jabane. (183) Dakle, u naizgled neobjašnjivu činjenicu nakazne privlačnosti muških pripadnika loze vampira Nastasijević je smestio hipnotišuću erotičnost ovih bića.
Posebno mesto u Rodoslovu loze Vampira zauzima ženska erotičnost. Nigde se eksplicitno ne kaže da li žene vampira i same postaju pripadnici te vrste, ali u kontekstu stereotipnog tumačenja vampirizma kao infekcije nakon ujeda vampira, to se može zaključiti: Devojke se iz drugog pasa Vampira začediše, i opet jedinac sin. Svakoj rođenje po modar pečat utisnu u vrat. (183) U srpskoj narodnoj tradiciji „vampirom češće postaju umrli muškarci, ređe žene”[11], tako da je Nastasijević i u tom pogledu napravio udaljavanje od folklorne građe. Njihova erotičnost i abnormalna seksualnost umesto telesnim uživanjem zadovoljavaju se bolom: Od pohote njine kafanski ćumezi znojili se, pocikivale ardžije. Seno bi na tavanu užeglo, kamoli vrela u čoveku krv. (…) Od opijanih za noć dragana prebijene, ljubljahu im kolena da ih povedu. Tela im po drumovima kojekud u nesvesti, izujedana i u modricama, osvanjavala. (183) Za razliku od muških pripadnika koji svojom nakaznošću zavode žene, vampirice se odlikuju izuzetnom lepotom, zavode muške pripadnike ljudske vrste, a pohotu zadovoljavaju sadističkim uživanjem. Ovo je tema srpskoj književnosti gotovo nepoznata, dok je, s druge strane, u evropskoj literaturi toliko rasprostranjena, pa čak i posredstvom filmske industrije banalizovana u kult vamp žene.
Polazeći od ključnih mesta paradigme vampirizma, Nastasijević je, kao što smo mogli videti, realizovao više varijanti motiva erotičnosti i seksualnosti. Pored toga, a po istom principu sublimiranog tabua u priču o vampirima, uveden je i motiv oceubistva. Taj motiv povezan sa incestuoznim odnosom majke i sina, o kome je bilo reči, zapravo je varijanta priče o Edipu. U folklornoj tradiciji „veruje se da deca rođena iz veze sa vampirom i sama postaju vampirima ili vampirovićima. Upravo su ti ljudi sposobni da vide i ubiju vampira.“[12] Na ovom narodnom verovanju, iako bez direktnog ukazivanja na njega, Nastasijević zasniva motiv oceubistva. Naime, u porodici postoji tradicija, iako nikad zaista dokazana, ubijanja očeva od strane sinova: Ne utvrdi se, rinu li jedinac Toma u najdublju sepiju Rodonačelnog; ili sam ovaj ne pazeći okliznu se. Tek desilo se istu noć, kad kao i otac mu negda, tunjavi sin dovede lepoticu s jabane. (182–183) Poput svog oca, misterioznom smrću završiće i Toma baš u trenutku sinovljeve ženidbe: Na poslednjeg Vampira, sina, i ne pomisli se. Zar bi iz bela sveta, otud začudo ne dovođaše ženu, samo za tu malenkost čak ovamo potezao, pa da ga opet nemadne? (A meni se čini, jer znam ga, ne bi za njega daljine bilo ako zbilja morađaše da sami sebe Vampiri dokusure.) (184–185) Dakle, oba ubistva desila su se u trenutku kada su sinovi sebi doveli žene. U ovome se vidi stari ritual prelaska porodičnog prvenstva sa oca na sina. Otac kao dominantna figura patrijarhalne porodice prepreka je za ostvarenje sinovljeve muškosti, pa se njegov ulazak u svet odraslih pored ženidbom ostvaruje i ritualnim ubistvom oca.
Na osnovu svega ovde rečenog možemo zaključiti da je Nastasijević u Rodoslovu loze Vampira iskoristio potencijale narodnih priča o vampirima i proširio ih u pravcu društveno neprihvatljivih i osetljivih tema. U njegovom postupku se lako može prepoznati i Lavkraftovo objašnjenje nastanka i popularnosti horora, kao bitnog žanra fantastike, u Americi. Presudan uticaj na nastanak horor priča Lavkraft vidi u zlokobnom prirodnom okruženju i strogim teološkim zabranama: „(…) prepuštanje, pod uticajem teološke teokratije, svim predstavama kojima se uvažava čovekov odnos prema strogom, osvetoljubivom kalvinističkom Bogu i prema paklenom Protivniku toga Boga, o kome se tako gromovito besedilo u crkvi svake nedelje; i morbidno samoposmatranje koje je razvijao usamljenički život u divljim šumskim predelima, život lišen normalnih razonoda i okrepljujućih raspoloženja, prožet mučenjem što su ih donosila teološka samoispitivanja, usklađen sa neprirodnim potiskivanjem emocija, život koji je iznad svega bio puka i ljuta borba za opstanak; sve se to, dakle, urotilo i proizvelo sredinu u kojoj su se mračna došaptavanja zloslutnih bakica mogla čuti i dalje od mesta kraj ognjišta i u kojoj su priče o vešticama i volšebnicima, o nepojamnim čudovištima, lebdela još dugo posle užasnutih dana salemske strave.”[13] U ovom Lavkraftovom objašnjenju okolnosti koje su pogodovale nastanku horora, vidimo i Nastasijevićevo kontekstualno proširenje folklorne građe u pravcu uzroka koji su uticali na formiranje predstava o vampirima. Prema tome, u svojoj upotrebi folklorno-mitološke građe, Nastasijević, zapravo, ide korak unazad i razotkriva šta se krije iza pojedinih elemenata vampirizma. Tabuizirani, a zatim i potisnuti strahovi pred incestom, nekrofilijom, sadizmom i oceubistvom, dobili su svoje alegorične predstave u pričama o vampirima. Nastasijevića ne interesuje vampir kao lik fantastične književnosti, njega interesuje šta se krije iza te kreacije. Prema tome, njegova namera u Rodoslovu loze Vampira je bila „da temeljno prekopa slojeve čovekove prirodne pojave. Ima zato u svim njegovim knjigama zablude, greha, izvitoperenosti, bola, neznanja, smrti.”[14]
Napomene:
[1]Cvetan Todorov, Uvod u fantastičnu književnost, Rad, Beograd, 1987, str. 37
[2]Isto, str. 46
[3]Vuk Stefanović Karadžić, Srpski rječnik (1852), Prosveta, Beograd, BIGZ, Beograd, 1987, predmetna odrednica Vukodlak
[4]Momčilo Nastasijević, Rodoslov loze Vampira, u Momčilo Nastasijević, Sabrana dela, Knjiga treća, Dečje novine, Gornji Milanovac, Srpska književna zadruga, Beograd, 1991, str. 181. Pošto su svi citati iz pripovetke Rodoslov loze Vampira navedeni na osnovu ovog izdanja, u zagradi pored citata stajaće samo broj strane.
[5] Sava Damjanov u istoriji srpske fantastike uočava četiri razvojne etape: srednjovekovnu fantastiku, baroknu, modernu i postmodernu.
[6] Sava Damjanov, Srpska fantastika od srednjeg veka do postmoderne, u Postmoderna srpska fantastika, priredio Sava Damjanov, Dnevnik, Novi Sad, 2004, str. 13
[7] Na primer, u pripoveci Zapis o darovima moje rođake Marije, motiv ogledala zauzima bitno mesto, ali on nema magijsko-ritualnu ulogu, koju je imao u narodnoj fantastici, već je psihoanalitički simbol autoerotičnosti. Na sličan način i ostali tradicionalni motivi doživljavaju transformaciju i pripisivanje novih značenja.
[8] Cvetan Todorov, Isto, str. 161
[9] Tihomir Đorđević, Vampiri i druga bića u našem narodnom verovanju i predanju, Separat za IV skup Odeljenja društvenih nauka SAN, Srpska akademija nauka, Beograd, 1953, str. 180
[10] Marija Šarović, Motiv vampira u književnosti, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, Matica srpska, Novi Sad, 2008, knj. 56, sv. 3, str. 651
[11] Sreten Petrović, Srpska mitologija – sistem srpske mitologije, I knjiga, Prosveta, Niš, 1999, str. 65
[12] Sreten Petrović, Isto, str. 66
[13] Hauard Lavkraft, Natprirodna strava u književnosti, u: Hauard Lavkraft, Slučaj Čarlsa Dekstera Vorda, BIGZ, Beograd, 1990, str. 177a
[14] Isidora Sekulić, Iz domaćih književnosti, „Vuk Karadžić“, Beograd, BIGZ, Beograd, 1985, str. 265