Spomenik koji čuva Zavet

Kada je 1889. na proslavi petstogodišnjice Kosovske bitke, a uoči svog miropomazanja u Žiči, mladi kralj Aleksandar Obrenović postavio kamen-temeljac za Spomenik kosovskim junacima,niko nije mogao ni da nasluti kakva previranja će doneti vek koji se bližio…

Već 1890. godine upućen je srpskoj javnosti poziv na učešće u podizanju spomenika dobrovoljnim prilozima koji će biti “kao podušna sveća caru Lazaru i njegovim junacima“. Poziv srpskim umetnicima da učestvuju na konkursu upućen je 1892. godine, a na poziv su odgovorila jedina dva akademski obrazovana vajara u Srbiji, Petar Ubavkić i Đorđe Jovanović.  Dva prispela rešenja predstavljena su na izložbi u Velikoj sali Narodne skupštine. Glasanjem je odabran predlog spomenika Đorđa Jovanovića.

Srpske novine 22. februar 1890. godine, poziv narodu srpskom

Model spomenika je u celini urađen tokom umetnikovog boravka u Parizu i dovršen je 1895. godine. Figura Guslara, koja se nalazi na spomeniku, nastala je ranije i izlagana je na Svetskoj izložbi u Parizu 1889. godine, kada je osvojila i bronzanu medalju.

Spomenik kosovskim junacima, Guslar, Foto: Petar Ćeranić, via Kuća Simića Kruševac

I ostale glavne elemente kompozicije – figuru Boška Jugovića, grupu Vile, figuru koja personifikuje oslobođenu Srbiju i reljefe na kojima su prikazani pričešće srpske vojske pre bitke i smrt cara Mirata  – Đorđe Jovanović je načinio u Parizu, a delove kompozicije izlagao je i na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine što mu je donelu Zlatnu medalju I reda. Posle ove izložbe, spomenik je stigao u Srbiju i planirano je da postavljanje u Kruševcu bude obavljeno tokom 1901. godine. U međuvremenu se rodila ideja da se spomenik postavi u Beogradu, a da se za Kruševac izvede nešto manja varijanta. Iako se od te ideje odustalo, spomenik je morao da sačeka… jer došlo je do smene dinastija 1903. godine.

I tako je došao još jedan Vidovdan, kojim se obeležavala i stogodišnjica Prvog srpskog ustanka, a Karađorđev unuk, kralj Petar I Karađorđević, pristigao je sa pratnjom u Kruševac, koji se dostojanstveno pripremio za doček kralja i proslavu. Odbor za proslavu činio je čak četrnaest uglednih Kruševljana, kralja je čekao vladika Nikanor, uparađen je ceo tamošnji puk, a pored toga oficiri izaslanici iz svih divizija iz Srbije. U popodnevnim časovima, posle službe u crkvi i parade esnafskih udruženja, ministar-predsednik Sava Grujić je na platou pred spomenikom održao značajan govor a onda zamolio kralja da otkrije spomenik. Ostalo je zabeleženo da se mnogobrojnim prisutnima, u trenutku kada je  kralj uz pomoć električnog dugmeta učinio da padne  platno koje je prikrivalo spomenik, oteo uzdah oduševljenja.

Kralj Petar I Karađorđević rekao je: “U ime naroda srpskog , predajem vam, dragi moji Kruševljani, na čuvanje ovaj spomenik i ideju koju on predstavlja”. Kralj je zatim, u pratnji vajara Đoke Jovanovića, detaljno pogledao spomenik, unoseći se u pojedine detalje. Tada je kralj odlikovao vajara Jovanovića i okrućnog načelnika ordenom Belog orla, a arhitektu i predsednika opštine ordenom Svetog Save.

Spomenik kosovskim junacima, Personifikacija Srbije, Foto: Petar Ćeranić, via Kuća Simića Kruševac

Naredne decenije, vek koji je doneo dva svetska rata, razaranja, zatim i izgradnju moderne socijalističke države, svedoče o tome da su Kruševljani ipak uspeli da poslušaju reči svog kralja.

Spomenik kosovskim junacima je postao prepoznatljivi simbol grada i središnja tačka oko koje se odvija život Kruševljana. Oko Spomenika se sve do 1938. godine, kada je izmeštena na novu lokaciju, nalazila kruševačka pijaca. A gde je pijaca, tu je i narod, tu su i narodni običaji i narodna veselja. Tako su i oko spomenika održavane i gradske svečanosti, tribine, prolazile u procesijama svadbene i pogrebne povorke, litije za Duhove. Spomenik je tako postao vibrantno središte grada. Pedeset godina posle postavljanja kamena temeljca, a povodom obeležavanja 550 godina od Kosovske bitke, na trgu je podignut i obelisk.  Upamtio je spomenik i demonstracije 27. marta 1941. godine, ali i proslavu oslobođenja Kruševca u Drugom svetskom ratu. U posleratnom periodu, u skladu sa modom socijalističke Jugoslavije, oko Spomenika su održavane svečanosti za Dan grada, za godišnjice Kosovske bitke ili za Vidovdanske svečanosti. Poslednjih decenija, na tom mestu se organizuju i politički skupovi, ali i proslave sportskih pobeda.

Spomenik kosovskim junacima, Vila i Boško Jugović, Foto: Petar Ćeranić, via Kuća Simića Kruševac

Spomenik kosovskim junacima je sugrađanin sa kojim su se Kruševljani saživeli. Zato je povodom proslave 650 godina od osnivanja grada, ove 2021. godine u Kući Simića u Kruševcu (depandansu Narodnog muzeja Kruševac) otvorena izložba koja nam upravo to i ilustruje: život jednog grada, njegovih stanovnika i mesto jednog spomenika u životima tih stanovnika.

Izložba pod nazivom “Spomenik kosovskim junacima – Svedok epohe” okupila je dvadeset dvoje učesnika sa 150 fotografija. Autorka izložbe, muzejski pedagog Zorana Drašković Kovačević, koja kaže da će odabrana fotografska dela sa ove izložbe biti prezentovana i u štampanoj formi, a sama interaktivna izložba trajaće tokom leta.

Spomenik kosovskim junacima, najznačajnije spomeničko delo prve polovine XX veka, visok je šest metara. On natkriljuje kao gorostas svoje sugrađane, on ih nadgleda, štiti i sa njima živi. Svojim simboličkim predstavama na sve četiri strane sveta, on podseća na viševekovnu epsku borbu za slobodu, na snagu, veru i žrtvu. To je onaj zavet koji je i kralj Oslobodilac izrekao u svojoj posveti Kruševljanima i Srbiji. I koji moramo pamtiti.

Spomenik kosovskim junacima, foto Petar Ćeranić, via Kuća Simića Kruševac

S. Spasić