Srednjovekovno posuđe za kuvanje – Brak zemlje i vatre (1)

ognjiste, Staro Sirogojno, D. BOsnic

Ognjište u Muzeju Staro Sirogojno, gotovo identično onim srednjovekovnim,foto © Dragan Bosnić, dokumentacija Artis centar, Beograd

Savremenim istraživačima srednjovekovne keramike poznato je kakvo se keramičko posuđe pravilo i na koji način se izrađivalo, prevashodno na osnovu nalaza s brojnih arheoloških iskopavanja, s predstava zidnog slikarstva manastirskih i drugih crkava na kojima su prikazane gozbe i iz malobrojnih pisanih izvora.

Arheološki lokaliteti, prvenstveno utvrđeni gradovi i manastirski kompleksi među kojima su Ras, Maglič, Novo Brdo, Stalać, Kruševac, Beograd, Smederevo, Petrova crkva kod Novog Pazara, Studenica, Đurđevi stupovi, Mileševa, Gradac, Pećka patrijaršija i Nova Pavlica, obiluju keramičkim materijalom koji datira od 12. do 15. veka. On svedoči, s jedne strane, o tehnološkim znanjima i umećima grnčara tog vremena, a s druge pruža potpun uvid u estetske domete formi i dekoracije posuda koje su, bilo da je reč o uvozu ili lokalnoj proizvodnji, dominirale u srednjovekovnoj Srbiji.

Posuđe korišćeno u kuhinji, namenjeno pripremanju hrane, kuvanju ili čuvanju namirnica, najmanje se menjalo kroz istoriju. Funkcionalni optimum dostiglo je vrlo rano, već tokom praistorije, što dokazuju rezultati arheoloških istraživanja velikog broja naseobinskih lokaliteta od neolita do srednjeg veka.

O kuhinjskoj keramici, neatraktivnom asortimanu jednoličnih formi, najčešće bez dekoracije ili s oskudnim ukrasom, gotovo da i nema pisanih i likovnih podataka. Tako arheološki zapis postaje jedini pouzdan izvor informacija. Nažalost, i to obilje arheološkog materijala najčešće ostaje zanemareno, iako se ta vrsta posuđa pronalazi svuda, od seoskih kuća do carskih palata.

Etnoarheološka istraživanja i kroskulturne analize, čiji je cilj da pruže dodatne relevantne podatke o načinima izrade i korišćenja pojedinih keramičkih oblika, nesumnjivo su dragocen doprinos rekonstrukciji svakodnevnog života u minulim vremenima, pa i u srednjem veku.

Iako su u sastav srednjovekovnih kuhinjskih predmeta ulazili i oni od metala, drveta, biljnih vlakana i kamena, a u određenim situacijama se moglo kuvati danas gotovo zaboravljenim načinima: vrelim kamenjem, u mešini, kori bundeve ili drveta, grnčarija je ipak količinom i raznovrsnošću daleko prevazilazila posude od ostalih materijala koji su se tada koristili.

Među kuhinjskom keramikom od 12. do 15. veka dominantni su crepulje, vršnici, lonci, pitosi, amfore i zdele. 

Crepulja, Lazarev grad, Kruševac, Artis Centar

Crepulja, Lazarev grad, Narodni muzej u Kruševcu, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Jedna od najstarijih formi kuhinjske keramike svakako je crepulja, plitak recipijent kružnog oblika u kojem se na ognjištu pekao hleb. Neki autori smatraju da su ih na Balkan doneli Sloveni, zbog naziva slovenskog porekla koji se pojavljuje u više varijanti, kao crepulja, crepnja, crepna, čerepnja, podnica, a koji se odomaćio i u neslovenskim jezicima. Međutim, činjenica da se crepulja koristila još u mlađem neolitu na teritorijama o kojima je ovde reč, da je, prošavši kroz sve potonje epohe (uključujući i srednji vek) u gotovo neizmenjenom obliku dospela do naših dana s istim funkcionalnim karakteristikama, dovodi u pitanje verodostojnost takvog mišljenja.

Na srednjovekovnim lokalitetima prisutnost crepulja dobro je dokumentovana. Ima ih u utvrđenim gradovima i naseljima, ali i u manastirskim kompleksima. U okviru utvrđenja Ras kod Novog Pazara otkriven je komad okamenjene pogače koja se oblikom uklapa u profil određenih keramičkih fragmenata koji pripadaju ovoj vrsti posuda. To jasno potvrđuje nepromenjenu namenu recipijenata koji se danas identifikuju kao crepulje. Na ovom lokalitetu pronađene su u velikom broju, čak 95 primeraka, i to u horizontima koji datiraju skraja 9. do prvih decenija 13. veka.

Crepulje su pronalažene na mnogobrojnim lokalitetima srednjovekovnih srpskih zemalja, na Magliču, u Skoplju, Isaru (Štipu), Gospođinom viru i Kastaljanu, Novom Brdu, Stalaću, Novoj Pavlici, Smederevskom gradu, ali i na mnogim drugim mestima.

Crepulja, Casna trpeza Decani

Crepulja na Časnoj trpezi, Dečani 14. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Zanimljivo je i posebno važno naglasiti da se posude tipa crepulje slikaju na srednjovekovnim freskama u scenama gde je trpeza. Na njima su crepulje predstavljene najčešće s ribom i pečenom peradi, a to ukazuje da su, osim za pečenje hleba, one služile i za pečenje manjih količina mesa. Tako predstavljene nalaze se obično na scenama Rođenje Bogorodice, Čudesni ribolov, Javljanje Hrista apostolima, Svadba u Kani… U dosadašnjoj stručnoj literaturi nazivaju se „zdelama za iznošenje pečene ribe ili živine na trpezu“. U svesti balkanskog stanovništva crepulja je sve do sredine 20. veka imala i duboko simboličko i duhovno značenje. Kao hraniteljica porodice osnovnom životnom namirnicom, crepulja, prvenstveno ona pravljena u domaćoj radinosti, uživala je veliko poštovanje. Koliko kod žena koje su je izrađivale, toliko i kod svih ukućana. Imala je karakter svetinje, pa se za njenu izradu i upotrebu vezuju mnogi običaji i tabui. Crepulja simbolično predstavlja svet, a njeno pravljenje simbolično stvaranje sveta. U crepulji se peče hleb, koji simbolizuje telo Hristovo, čijim česticama se pričešćuju vernici. Stoga je razložno pretpostaviti da su crepulje u srednjem veku našle mesto i na Časnoj trpezi, što je potkrepljeno i podatkom da se obredni hleb pekao isključivo u crepuljama gde god su one bile u upotrebi.

Predstava crepulje na Časnoj trpezi proskomidije oltarskog prostora u crkvi manastira Dečani nesumnjivo je još jedan prilog toj pretpostavci. Ni to što je crepulja naslikana prazna, ne protivi se takvoj mogućnosti. Činjenica da je naslikana u proskomidiji, u delu oltarskog prostora u kojem se vrši obred proskomidije i pripremaju sveti darovi, odnosno čestice hleba za pričešće, to jasno objašnjava.

Vršnik je po svojoj funkciji neraskidivo vezan za crepulju. To je recipijent, najčešće koničnog ili kalotastog oblika, koji ima istu funkciju kao i crepulja, a upotrebljavan je ili kao deo ognjišnog ansambla uz crepulju ili samostalno. Za razliku od crepulja koje su opstale do danas, vršnici su nestali iz upotrebe na prostoru centralnog Balkana pre gotovo stotinu godina. U srednjovekovnom kuhinjskom inventaru vršnici su česta pojava, moglo bi se reći gotovo isto koliko i crepulje. Pronalaženi su na Rasu, Magliču, u Stalaću, Beogradu i Studenici.

Nastavak teksta možete pogledati OVDE

Biljana Đorđević

Iz kataloga izložbe Gozba

©Artis Center

Podelite ovaj tekst

DeliciousDiggGoogleStumbleuponRedditTechnoratiYahooBloggerMyspace

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.