Srpska srednjovekovna gozba: stvarnost, slika i reč

Svadba u Kani, Kalenić, 15. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

U srednjem veku širom Evrope velike gozbe od značaja za čitave zajednice su se odigravale na gradskim, odnosno seoskim trgovima. Najčešće ispred gradskih većnica sučeljenih sa glavnom gradskom crkvom, ili pak na seoskim saborištima, pred lokalnom crkvicom ili u porti nekog značajnog manastira u blizini. Gozbe su mogle biti kulminacija vašara, sajmova i panađura, koji su takođe organizovani na gradskim ili naročito za te prilike odobrenim trgovima o čemu je odlučivao vladar ili pomesni gospodar. A takve prigode su vezivane tokom srednjeg veka na tlu čitave Evrope za verske praznike, a ovi opet za vremenske uslove i poljoprivredne radove. Jer vašari i panađurišta su pre svega podrazumevali mogućnost da se prikaže i proda najraznovrsnija roba, od sira do svile, od vina do oružja. Roba kako lokalnog, tako i uvoznog porekla. U tom šarenilu na koje su pristizali proizvođači, nakupci i trgovci sa najrazličitijih strana, često izlažući riziku svoja dobra, pa i gole živote, hrana je dominirala kao objekt trgovinske transakcije. Posebno ona retka i skupocena kao što su začini, šećer, južno voće, bombone, retki sirevi, usoljeno meso ili uvozno vino.

Prostor i karakter ovakvih okupljanja privlačio je zabavljače, avanturiste i secikese, ali i plemiće i crkvene visokodostojnike, donoseći svom organizatoru mnogo glavobolja, ali i lepe prihode. Vašarišta i panađurišta su i tržni centri, ali i pozorišta, pa i banket sale srednjeg veka. Posebno važni trgovi u većim centrima su podrazumevali da se ovakve manifestacije završe nekom vrstom opštenarodne gozbe. Ona je najtešnje povezivana sa svetiteljem koji je proslavljan u vreme održavanja vašara i po automatizmu je nametala dualnu prirodu gozbe, odnosno njen sakralni i profani karakter. O hrani duha se brinula crkva, a o hrani tela pomesni organizator skupa – plemić ili vladar, a u pojedinim situacijama i gradonačelnik, odnosno seoski knez.

Izazov obilne trepeze kojom dominiraju meso, hleb, vino i druge đakonije kojih nema na svakodnevnom jelovniku običnog sveta, koji jede razne žitne kaše, čorbe od povrća i nešto malo voća, najčešće dva puta dnevno ako je dobra godina, nesaglediv je. U takvim uslovima spremnost da se rizikuju vatre pakla i isključenje iz naslade sa Hristom i svim svetima, nije predstavljalo retkost. Jer ma koliko crkva nastojala da naglasi da praznike svetih treba slaviti u veselju (duha, prim. aut), a ne u jelu, pijanstvu i rasprama kao robovi utrobe i trbuha, čovek srednjeg veka je bio gladan.

Parabola o bogatašu i ubogom Lazaru, Manasija 15. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Premda u izvorima za istoriju srpskih zemalja srednjeg veka nema iscrpnih izveštaja o pirovima na trgovima, vašarištima i panađurištima, odnosno o svetovnim gozbama i zabavama koji su ih pratili, brojne propovedi, zakonske odredbe i propisi nedvosmisleno ukazuju da je običan stanovik ovdašnjeg tla voleo i igre, i zabavu i da lepo pojede, a uz jelo i vino da zapeva i zaigra. Koliko je velika naklonost tog našeg davnog pretka prema ovakvim vidovima zabave možda najbolje naglašavaju poruke Zakonopravila ili Nomokanona, pisane rukom utemeljivača autokefalne srpske crkve i jednog od najvećih autoriteta onog vremena. Sava Nemanjić tako izrekom nalaže da se u dane praznika ne organizuju pozorište, konjske trke ili neko drugo igrište, a organizatori i zvanice na gozbi se savetuju da ne dolikuje hrišćaninu da pleše i pljeska, odnosno da na pir poziva glumce ili druge zabavljače.

Crkveni praznik praćen vašarom, odnosno pazarnim trgom, bio je samo jedan od povoda za gozbe u javnom prostoru. Krunisanje vladara ili njegovo venčanje koji su se gotovo u pravilu dešavali na Božić ili Uskrs, rođenje naslednika prestola, osvećenje vladarske zadužbine, polazak u odsudnu bitku, upokojenje vladara ili crkvenog visokodostojnika, ali i predaja vlasti kao u slučaju Nemanjinog povlačenja sa prestola 1195, mogli su da budu povodi za organizaciju velikih gozbi u javnom prostoru. Gozbi na koje su pored vlastele pozivani i obični ljudi, podanici u najširem smislu te reči. Takve gozbe svedoče žitija i hronike Nemanjićke Srbije i docnije despotovine od Žitija Svetog Simeona iz pera Stefana Prvovenčanog i Svetog Save, preko vanredno važnog dela učenog arhiepiskopa Danila II Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, sve do spisa prijatelja i biografa despota Stefana Lazarevića, Konstantna Filozofa, i drugih eminentnih autora stare srpske književnosti uoči turskih osvajanja srpskih srednjovekovnih zemalja u drugoj polovini 15. veka.

Iako lišena raskošnijih opisa, u pravilu prožeta moralizatorskim poukama, često monotona i opterećena blagoglagoljivošću književnog jezika primerenog vremenu, ova dela nam ponekad iznenadno, a češće između redova bacaju svetlo na ljude i događaje, golicajući maštu, ali i pružajući uvid u način života, verovanja i htenja jednog sveta koji i danas tako rado idealizujemo.

U spisima domaćih i stranih srednjovekovnih autora ređe nailazimo na opise gozbi u enterijeru srpskog vladarskog dvora ili kakvog vlastelinskog doma, kada je vladar i sam gost za svečanom trpezom, odnosno nekog drugog vladarevog ličnog prostora, poput šatora, tog obaveznog mobilijara srednjovekovnog visokodostojnika koji shodno svojim obavezama često putuje. Još ređe takve prizore vidimo u slikarstvu nemanjićke i postnemanjićke epohe, koje nam dozvoljava da samo indirektno pretpostavimo da nam se u pojedinim predstavama kaka je Svadba u Kani iz Kalenića ili Parabola o Carskoj gozbi iz Manasije, projavljuje zlatosjaj enterijera u kojima su pirovali i gospodari srpskih zemalja srednjeg veka.

Tajna večera, Bogorodičina crkva u Studenici, 13. vek, foto © dokumentacija Artis centar, Beograd

Upadljivo odsustvo žanr kompozicija u srpskom slikarstvu srednjeg veka nedvosmisleno stavlja do znanja posmatraču da je crkva prostor duhovne gozbe, mesto uzvišenog i božanskog na kome se samo izuzetno, tek kao detalj, pojavi nagoveštaj svakidašnjeg života. I tada u funkciji naglašavanja dogme, kao slika čiji je cilj da svedoči jednu uzvišeniju realnost, a ne kao ilustracija svakodnevice.

Možemo samo verovati da bi ovakvo stanje u srpskoj umetnosti bilo značajno drugačije da je postojao ekspanzivniji razvoj gradova sa snažnijom orijentacijom ka profanim oblicima umetnosti, odnosno sa umetničkim tržištem i radionicama koje se u pravilu razvija u urbanim sredinama uporedo sa gradskim stanovništvom i urbanim staležima. Sa vladarom-ktitorom i crkvom kao ključnim naručiocima umetničkih dela, i to u pravilu za ukrašavanje vladarskih crkava-mauzoleja, odnosno izradu i ukrašavanje crkvenog mobilijara i sasuda, neizbežno je da i scene obedovanja u najvećoj mogućoj meri predstavljaju duhovnu gozbu. Stoga, sve do jačanja srspke vlastele u epohi Stefana Dečanskog (1321-1331) i Stefana Dušana (1331-1355), te nove orijentacije smeštanja vladarskog dvora u urbane centre u vreme despota Stefana Visokog (1393-1427) i despota doma Brankovića (1427-1459), na naslikanim trpezama Tajne večere, Gostoljublja Avramovog, Svadbe u Kani, Carske gozbe ili Parabole o bogatašu i ubogom Lazaru, jedva identifikujemo sadržaj malobrojnih, premda raskošno ukrašenih posuda. Uz obavezne hlebove, često isečene ili prelomljene na četvrt, belu rotkvu, poneki nož i tanjirić, te posudu sa stopom ili činiju, koje dominiraju središtem stolova najrazličitijeg oblika, promakne ponekad lepa staklena čaša, zanimljiva viljuška ili velike amfore iz kojih se toči vino.

Gozbe su samo izuzetno bile privilegija običnih ljudi. Raskoš trpeze na kojoj se jede iz zlatnih tanjira, na kojoj se servira i suvo i sveže voće, te kolači i kvalitetna riba iz Dunava, mogao je svojim visokim gostima ponuditi kralj Milutin Nemanjić (1282-1321) davne 1299. Pa, i tada, samo izuzetno, jer izaslanik vizantijskog cara, učeni Teodor Metohit, nije bio u običnoj poseti, niti svakidašnji gost. Metohitova audijencija jedva da je za srpski dvor bila manje važna od venčanja vizantijske princeze Simonide Paleologine za kralja Milutina, koje će uslediti kao ishod dugih i komplikovanih pregovora. Naime, trebalo je vizantijskom poslaniku pokazati da je dom Nemanjića dostojan braka s vladajućim domom najvećeg i najznačajnijeg carstva ondašnje hrišćanske vaseljene. Pa, ako je Metohit gošćen najfinijim delicijama kao izaslanik Andronika II Paleologa, možemo slobodno pustiti na volju mašti kada razmišljamo šta se sve moralo naći na svadbenoj trpezi ovog neobičnog bračnog para koji su činili više puta ženjen vladar u zrelim godinama i jedna devojčica.

Tamara Ognjević

Iz kataloga izložbe Gozba

©Artis Centar