Srpski manastiri u Bosni – Gomionica

Manastir Gomionica, foto: sa sajta manastira

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

O Bože moj veliki i silni i
nedostižni, daj mi jezik, daj mi
krupne i goleme riječi koje
dušmani ne razumiju a narod
razumije, da se isplačem i
izjadikujem nad crnim udesom
svoga Naroda i Zemlje svoje!
Petar Kočić

Pedesetak kilometara zapadno od Banjaluke, a dvanaest kilometara od Bronzanog Majdana, u nahiji Zmijanje, ispod Kozijerca i Pilipovog brda, uz ušće rečice Matavaze u Gomionicu, ustoličen je negde u drugoj polovini XVI veka i kroz istoriju bio jedan od najznačajnijih kulturnih i duhovnih centara srpskog naroda u Bosanskoj Krajini – manastir Gomionica, sa crkvom posvećenoj Bogorodici Vavedenja. U narodu je poznat po više naziva: Svetovavedenski manastir, Gomljenica, Gomjenica, Gomilnica ili Zaslužje.

Nastanak i istorija

Usled nedostatka pisanih svedočanstava ili ktitorskog zapisa, uobičajenog pri podizanju većih zadužbina, obično uklesanog u nadvratnik nad ulazom u hram, nastale su mnoge nedoumice oko datovanja, nerazjašnjene u potpunosti do današnjih dana, u koje još veću zabunu unose mnogobrojna i prilično kontradiktorna predanja. Pisana reč je retka, koncentrišući se oko tamošnjih kulturnih žarišta – manastira, gde su često bivali uzaludni pokušaji pojedinih monaha–kaluđera da hronološki zabeleže i očuvaju na stranicama crkvenih knjiga sve značajnije događaje vezane kako za manastirski, tako i život cele parohije. U takvoj atmosferi, pisanu reč zamenjuje narodno predanje.

Po želji Petra Kočića…Foto: sa sajta Manastira Gomionica

Najstariji meštani i danas pripovedaju legendu o sultaniji Mari, kćerki despota Đurđa Brankovića, a ženi turskog sultana Murata II (1405–1451), koja je dala, ne zaboravljajući na svoje hrišćansko poreklo, da se ozida manastir Gomionica (druga polovina XV veka).

Više predanja vezanih za manastir Gomionicu opisao je Petar Kočić (i sâm đak gomioničkih kaluđera) u svojim pripovetkama.

Rodom iz Stričića, malog planinskog sela smeštenog u Banjalučkom kotaru, od oca Jovana Kočića (1847–1905), docnijeg jeromonaha gomioničkog – Gerasima, do kraja života osećajući dug prema sunarodnicima, doživljavajući svaki njihov udes, daleko u tuđini, kao sopstveni, Petar Kočić prenosi nadahnuto karaktere tamošnjih junaka u iracionalnost priče, pesme ili satire, često sa ironijom i neskrivenim podsmehom usmerenim ka zulumćarskoj, u narodu omrznutoj vlasti.

Jedno takvo predanje, zabeležio je u svojoj pripoveci „Zmijanje“, gde se knez Obrad Bosančić pominje kao ktitor manastira Gomionice. Naime, legenda govori da je knez Obrad, zajedno sa svojom družinom, pri povratku iz osvojenog Bihaća, gde su priskočili Turcima u pomoć, zanoćio uz obalu reke Gomionice. Za hrabrost i uspešno okončanu bitku, turski paša daje dozvolu knezu Obradu da izgradi manastir gde sâm poželi. Želja kneževa bila je upravo ono mesto na kom je zakonačio.[1] Po toj legendi, manastir Gomionica nastao je nakon pada utvrde – grada Bihaća – oko 1527. godine. Iako je neosporno da su Zmijanjci, ratujući na strani Turaka, tokom XVI veka učestvovali u mnogim pograničnim sukobima, te je stoga i predanje o zajedničkom osvajanju Bihaća sasvim izvesno. Ipak, manje je verovatno da je te 1527. godine pribavljena dozvola za gradnju novog manastira. Pre je mogućno da je knez Obrad dobio odobrenje da sanira već postojeći manastir (crkvište ili ostatke starog hrama), a čemu doprinose i uvrežena predanja o Nemanjićima kao ktitorima i zadužbinarima na području Bosne.

Manastir Gomionica, foto Laura Barna

Po završetka Prvog svetskog rata gotovo da i nije postojao učeniji, objektivan analitičar i istraživač. Pisci – amateri, patriotski zanesenjaci, uneli su samo zbrku u već ionako zamršene istorijske tokove, iznoseći neka lična zapažanja i zaključke, vrlo često bez prethodnih provera. Tako su jeromonah German i bivši gomionički monah i sveštenik Jovo Novaković, analizirajući preostalu manastirsku pisanu ostavštinu, došli do zaključka da su mileševski monasi, bežeći pred turskim naletom, u kom je opustošen manastir Mileševa, njene dragocenosti rasute po obližnjim utočištima, a ćivot sa moštima Svetog Save prenet u Beograd, te spaljen na Vračaru 27. aprila 1594. godine, osnovali manastir Gomionicu.

Tek u novije vreme, na osnovu studioznije analize postojeće dokumentarne građe, jedan od najboljih poznavalaca kompleksnosti Manastira Gomionice, Petar Momirović, uspešno je opovrgao ovakve u nauci već ukorenjene tvrdnje. On smatra da je pomenutu dvojicu istraživača na ovakav brzopleti zaključak naveo, između ostalog, i zapis iz rukopisnog Četvorojevanđelja, koje se i danas čuva u manastirskoj riznici, a gde se pominje „jeromonah Konstantin od Mileševe Gori“, koji je boravio i slikao u manastiru Gomionici. Reč je o pogrešnom tumačenju crkvenoslovenskog pisanog imena mesta porekla jeromonaha Konstantina. Naime, u crkvenoslovenskoj redakciji ne koristi se termin „brdo“, već „gora“, „breg“ ili „holm“, te je verovatno reč o selu Mileševom Brdu (danas Miloševom Brdu) u blizini Podgradaca kod Bosanske Gradiške, a ne o manastiru Mileševi.

Postavljajući uvodno pitanje: Da li su srpski pravoslavni manastir Gomionicu u Bosanskoj Krajini osnovali kaluđeri manastira Mileševe i da li su se u njoj nekada bavili ili živeli?[2]Momirović dalje odbacuje godinu 1596. kao datum podizanja manastira, sporeći čak i deo navoda o prisustvu mileševskih monaha i bilo kakvom njihovom udelu u manastirskom životu.

Dakle, tačan datum dovršenja, te osvećenja crkve, a samim tim i manastirskog kompleksa, nije nam poznat. Najstariji pisani trag potiče iz 1640. godine, očuvan na metalnom kujundžijskom krstu, koji se danas nalazi u Londonu. Tek pojavom Cvetnog trioda, štampanog 1648. u Trgovištu, u Vlaškoj, od kaluđera Jovana, rodom iz Kamengrada u Bosni a zamonašenog u manastiru Gomionici, u kome se manastir Gomionica prvi put konkretno pominje kao „pravoslavni hram kod Bronzanog Majdana“, s nešto više pouzdanja može se pratiti njegov život i rad. Od tog datuma, sve su češći pomeni od strane tamošnjih učenijih ljudi – sveštenika i revnosnijih manastirskih đaka, ujedno i zapisa pridošlih putopisaca sa Zapada.

Tokom XVIII i XIX veka manastir Gomionica više puta je postradao. Kao naročito teška zabeležena je 1737. godina, kada je u celosti opustošen, a monaštvo raseljeno po okolnim pravoslavnim hramovima (najviše u manastir Pakru). Obnova počinje već 1744. godine. Međutim, ponovo je rušen i razaran u vreme Karađorđevog ustanka u Srbiji (1804–1810), ali i uporno obnavljan.

Glavnina dokumentarne, većim delom i materijalne građe, vremenom je uništena, ako ne od strane turskog zuluma ili austrougarskog pokušaja duhovnog sakaćenja, a ono docnije za vreme Drugog svetskog rata od nemačke avijacije, u kom je stradao manastirski konak iz XVII veka (obnovljen na starim temeljima 1953. godine). U tom naletu destruktivnosti, godine 1941. umnogome su oštećeni i manastiri Tavna, Lomnica, Ozren, Liplje, Vozuća i Moštanica, dok je Rmanjska crkva porušena do temelja.

Znatna oštećenja manastir je pretrpeo i u zemljotresu koji je zahvatio Banjaluku i okolinu, oktobra 1969. godine. Sanacija crkve Bogorodičinog Vavedenja, kao i njenih pomoćnih objekata, počela je 1995. godine, i danas je većina manastirskih objekata restaurisana i vraćena im je prvobitna namena.

Apsida Crkve Bogorodičičnog Vavedenja, izgled Crkve sa istoka, foto: Laura Barna

Arhitektura i dekorativna plastika

Crkva Bogorodičinog Vavedenja, zajedno sa naknadno dograđenim delom uz zapadnu stranu, jedini su objekti u okviru manastirskog kompleksa očuvani u prvobitnom obliku. Većina građevina – spoljašnja priprata (1868), zgrada u kojoj je smeštena škola (1882), porušena neposredno posle Drugog svetskog rata, kao i zvonik (1900), nastale su pred kraj XIX veka kada je Osmansko carstvo razjedano unutrašnjim razmiricama i trvenjima, izazvanim ekonomskim i geostrateškim problemima, te se ranije doneti fermani o zabranama gradnje uveliko krše.

Crkva je jednobrodni hram, izdužene pravougaone osnove, po arhitektonskoj koncepciji upisan krst sa omanjim kubetom na slobodnim osloncima, tročlanom oltarskom apsidom, u gornjoj konstrukciji naznačenim bočnim odeljenjima – proskomidijom i đakonikonom, i pripratom zasvedenom podužnim poluobličastim svodom, sa ulazom na zapadnoj strani. Danas, praktično, taj ulaz deli građevinu na dva dela: originalnu crkvu sa polukružnom apsidom i pripratom, te dozidanu, novu pripratu sa visokim zvonikom.

Apsida Crkve Bogorodičičnog Vavedenja, izgled Crkve sa istoka, foto: Laura Barna

Kupola, koju nose stupci kvadratnog preseka, izvedena je pomoću pandantifa s kratkim tamburom, profilisanim nizom plitkih pravougaonih, polukružno završenih niša (arkada). Kupola je prekrivena krovom u obliku kupe, a cela konstrukcija izranja iz kockasto zasvođenog postolja.
Kao i većina bosanskih crkvenih objekata, i gomionička crkva građena je od lomljenog kamena i krečnog maltera. Kao i na ostalim bosanskim bogomoljama izostala je dekorativna plastika, izuzimajući niz slepih arkadica na tamburu kupole, daleko manjih dimenzija od pretpostavljenih uzora iz susedne Srbije. Jedinu dinamiku čine otvori – prozori i vrata, jednostavnog pravougaonog oblika.

Osnova Crkve Vavedenja BOgorodice

Slikarstvo i riznica 

Unutrašnjost Crkve Vavedenja Bogorodice oslikana je freskama datovanim u drugu polovinu XIX veka, nepoznatog živopisca. U zabeleškama pojedinih hroničara pominje se da je nekada crkva bila sva pod živopisom, koji je najverovatnije prekrečen kako bi se očuvao od učestalih turskih osveta i pogroma. Sasvim je mogućno da se to desilo pre 1870. godine, što uostalom u svom zapisu iz 1889. nagoveštava beležničar i pisac Jovo Kovačević: „Kako se pripovijeda, sva je crkva bila molovata ikonama svetitelja, te su kaluđeri od turskog zuluma morali svu crkvu okrečiti krečom, samo je ostalo veliko kube sa istim svetiteljima što je u staro vrijeme molovato. Kasnije su kaluđeri svu crkvu iznutra ikonama molovali.“ [3]

Međutim, ispitivanja su pokazala da su freske u oltarskom prostoru, svodovima, stupcima, te preostali živopis sa zidova naosa u njegovom donjem delu, isto kao i svetitelji iz kupole i tambura, delo jedne grupe, verovatno makedonskih majstora, koji su radili po Bosni između 1850. i 1870. godine. Zabuna je mogla proisteći otuda što su likovi svetitelja u kupoli nešto kvalitetnije izrade, što samo ukazuje na to da ju je oslikao glavni majstor, dok su ostale freske – rađene veoma nestručno i neuko – rad pomoćnika ili čak učenika.

Bogorodica sa Hristom, konak manastira Gomionica, majstor Konstantin, oko 1790 crtež: Laura Barna

Jedina freska koja je po stilskim karakteristikama veziva za konkretno ime jednog zografa, o čemu svedoči i očuvani zapis u rukopisnom Četvorojevanđelju – majstora Konstantina iz Mileševe Gore – smeštena je na istočnom zidu nevelike niše igumanske ćelije manastirskog konaka. Na njoj je ne baš vešto predstavljena Bogorodica na prestolu s Hristom u naručju i dva upadljiva heruvima u pozadini. Stilskom analizom freska je datovana pred kraj XVIII veka (1790).

Tek je 7. avgusta 1982. godine istoričar umetnosti Zdravko Kajmaković, proučavajući stilske i ikonografske karakteristike gomioničkog fresko-slikarstva, u kupoli crkve, ispod zidnih slika iz XIX veka, otkrio sasvim dobro očuvan fresko-sloj: kompozicije raspoređene u kaloti kupole, tamburu i pandantifima, po ustaljenom hrišćanskom kanonu. Na osnovu tipskih analogija, stilskih i ikonografskih paralela sa nekim pouzdano datovanim oslikanim manastirima, on ih smešta u prvu polovinu XVI veka, tačnije između 1530. i 1560. godine, što ujedno baca jasnije svetlo na prilično zamagljen početak gradnje manastira Gomionice. Da je kojim slučajem očuvano celokupno fresko-slikarstvo, olakšao bi se mukotrpan posao oko datovanja, ali njegovim nestankom, nestao je i trag eventualnog ktitorskog natpisa ili nekog drugog pisanog dokaza koji bi, u ovakvim okolnostima, bio od neprocenjive koristi.

Predstava Hrista Svedržitelja u kaloti kupole, foto: Laura Barna

Iako je vremenom mnogo dragocenosti razneseno ili stradalo, manastir Gomionica danas poseduje starine od izuzetne umetničke vrednosti: bogoslužbene sasude, petnaestak starih rukopisnih i štampanih knjiga, italo-kritsku ikonu Bogorodice s Hristom iz XVI veka, kao i ikone sa carskih dveri s predstavama Svetog Save i Svetog Jovana Krstitelja, te predstavama Sabora Svetog Arhanđela i Oplakivanjem Hrista iz XVII veka.

I posle najnovijih ratova, vođenih u poslednjoj deceniji prošlog veka, Gomionica, kao i mnogo puta kroz istoriju, nije imala samo sakralnu i edukativnu ulogu. Ona je bila i ostala svedok minulih vekova, moralno i duhovno utočište, identifikujući, tako, svoje trajanje s trajanjem svoga naroda.

Laura Barna

[1] „Onda im paša, za tu nji’ovu krabrost i za taj nji’ov, bog ti pomog’o indat, izda buruntiju da mogu sebi sagraditi namastir đe ’oće i kakav ’oće… knez Obrad begeniše ono mjesto đe je s družinom u’vatio konak na povratku sa Bišća i tu sagradi namastir Gomjenicu.“ [Kočić, P. (1952): „Zmijanje“, Odabrane strane II, str. 16. Beograd.]

[2] Momirović, P. (1969): „Da li su manastir Gomionicu osnovali Mileševci“, Naše starine, XII (127–132). Sarajevo.

[3] Kovačević, J. (1889): „Opis manastira Gomionice i njegovih starina“, Dabrobosanski istočnik (19–20).