Srpski manastiri u Bosni – Liplje

Manastir Liplje, FOto Laura Barna

Manastir Liplje, Foto Laura Barna

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

Na severozapadu Bosne, između Banjaluke i Doboja (nekadašnja Dabrobosanska mitropolija, a današnja Eparhija banjalučka), dvadesetak kilometara od naselja Teslića, na severnim obroncima planine Borje, uz ušće potoka Mliječnice u reku Bistricu, smešten je Manastir Liplje sa crkvom posvećenoj Blagoveštenju Presvete Bogorodice. Prema narodnom predanju, ime manastira kao i sela Liplje vodi od obilja lipove šume, dok drugo predanje navodi da naziv sela, pa i manastira, potiče od vrste trave – lipice kojom su obrasli okolni pašnjaci i livade.

Istorija i legende manastira Liplje

I za Liplje je kao i za većinu bosanskih srednjovekovnih pravoslavnih sakralnih objekata vezano predanje o Nemanjićima – zadužbinarima. Njegova rana istorija nije još dovoljno rasvetljena. Do danas, jedna od živo očuvanih legendi govori o Svetom Savi kao ktitoru i osnivaču manastira Liplje.

Ovaj podatak uklesan je i prilikom obnove manastirske crkve 1867–1879. godine na nadvratniku zapadnog portala. Do tada je hram bio posvećen Svetom Nikoli, a od te godine osvećen je u slavu Blagoveštenja Bogorodičinog. Naime, konkretno je pomenuta godina nastanka i gradnje – 1219, što je donekle i razumljivo, budući da je te godine Sveti Sava izdejstvovao autokefalnost Srpske pravoslavne crkve, a što je bio značajan kulturološki pomak, ali i podsticajan događaj u verskoj istoriji srpskoga naroda koja je mogla podstaći i crkveno graditeljstvo. Međutim, da je ova legenda bez nekog realnijeg pokrića ukazuje i činjenica da se Liplje, kao naselje, u pisanim izvorima pominje tek od 1273. godine, a sâm manastir od kraja XV stoleća, i to u Kruševskom pomeniku manastira Dobrun kod Višegrada. U tom pomeniku upisana su imena monaha manastira Liplja i susednog Stuplja. Nažalost, Kruševski pomenik nije očuvan, stradao je u požaru, izazvanom bombardovanjem Narodne biblioteke u Beogradu 6. aprila 1941. godine, te je nemoguć uvid u preciznije datovanje.

Natpis sa nadvratnika zapadnog portala iz 1879. Foto Laura Barna

Natpis sa nadvratnika zapadnog portala iz 1879. Foto Laura Barna

Izvesnije je ipak da je manastirska crkva podignuta krajem XIII veka i to je potkrepljeno i tvrdnjama prepodobnog Justina Ćelijskog, ali i očuvanom legendom u ovim krajevima koja potvrđuje da je reč o ličnoj zadužbini kralja Dragutina.

Sadašnja crkva je verovatno sagrađena na temeljima već postojeće građevine, tzv. crkvišta.

Prvi pouzdaniji dokument o nastanku Liplja potiče iz druge polovine XVI veka, kada je u njemu u čin jeromonaha proizveden izvesni sveštenik Ilija, o čemu postoji i zapis u lipljanskom Psaltiru štampanom u Veneciji 1570. U tom Psaltiru pominju se i veze Liplja i Osovice (smatra se da je reč o manastiru pod planinom Motajicom kod Kobaša, a čiji su materijalni tragovi danas potpuno nestali, i zadržao se pomen jedino u predanjima i legendama, ali i retkim i nedovoljno preciznim zapisima).

Već od kraja XVI, a naročito od početka XVII stoleća, brojniji su zapisi o manastiru Liplje, uglavnom u dokumentima i knjigama lokalnih prepisivača i monaha, koji su beležili važna dešavanja vezana za sam manastir, parohiju, pa i širi region.

Tako je 1612. godine u Mineju, kojeg je prepisao izvesni Danilo u Hramu svetog Nikole, pomenut lipljanski starac – jeromonah Gerasim, kao i osovički iguman Hristofor jeromonah. Nejasno je i po ovoj pisanoj ostavštini utvrditi u kakvim su tačno odnosima i vezama bili pomenuti manastiri – Liplje i Osovica. Čak postoje i pretpostavke da je reč o istom manastiru, i da bi Osovica moglo biti starije ime za Liplje.

Isti prepisivač, monah Danilo, opisao je i prirodnu katastrofu koja je zadesila manastir Liplje: „Godine 7123 (1615)… nadođe poplava i obuze portu, razori crkvu i konake, ne ostade kamen na kamenu i utopi se deset monaha i četiri đaka, od vode izbjegoše samo trojica…“ Iako nije iz zapisanog sasvim jasno da li se nesreća odnosi konkretno na Liplje ili njegov metoh u blizini, priklešten u kanjonu reke Bistrice, gde je verovatnije da se od dugotrajnih kiša pokrenulo klizište i odnelo građevinu zajedno sa monasima koji nisu hteli da je napuste. Ova pretpostavka veoma dobrog poznavaoca istorije manastira Liplje profesora Svetozara Dušanića sasvim je mogućna, s obzirom na učestala pominjanja crkve u pisanim izvorima i posle te 1615. godine, a i arhitektonskim i stilskim karakteristikama crkvene građevine koja se sasvim sigurno datuje pre ovog vremena.

Godine 1696. u vreme bečkog rata, Liplje je izgorelo gotovo do temelja a bratstvo se rasulo u obližnje manastire. O ovom turskom pogromu svedoče beleške iz manastira Orahovice u Slavoniji, gde se kaže da su dva manastira – Liplje i Stuplje – u potpunosti stradali. Riznica manastira Liplje, a naročito njen bogat fond rukopisnih i štampanih knjiga, u potpunosti je opljačkana i raznesena, a crkva je spaljena i od nje su ostali samo goli zidovi. Zabeleženo je da su se tom prilikom obrušili čak i svodovi i krov, a olovni pokrov sa kupole hrama skinut je i odnesen. Sve pomoćne građevine (kameni konak, zvonik veoma lepe izrade) srušeni su do te mere da su se jedva mogli nazreti tragovi temelja. Kaluđeri i služitelji, u želji da spasu dragocenosti, bežeći pred turskim zulumom, nosili su sa sobom što su mogli da ponesu. Utočište su potražili mahom u duhovno bliskom manastiru Orahovici.

Veoma dugo crkva je ostala pusta, čamila je u ruševinama punih dvesto sedamdeset godina, što je bilo dovoljno da u potpunosti nestane i pomen o nekadašnjem fresko-slikarstvu. I tek su u periodu od 1867. do 1879. na njoj obavljene ozbiljnije intervencije (sačuvan je natpis o tim intervencijama u nadvratniku zapadnog portala). Radovi su uglavnom rađeni zahvaljujući darežljivosti meštana, njihovoj upornosti i želji da se u celosti oživi ovo sveto mesto. Mada je pored želje trebalo i domišljatosti i snalažljivosti jer je na snazi i dalje bila zabrana Osmanlija o bilo kakvoj gradnji ili obnovi pravoslavnih hramova. Tako je u ovim krajevima očuvana legenda po kojoj su se parohijani, pod vođstvom sveštenikâ Koste Dušanića, Ilije Vukovića i Riste Jungića dosetili na koji način da navedu turskog sultana da im izda ferman (dozvolu) za obnovu. Dozvola je izdejstvovana 15. avgusta 1858. godine, a zauzvrat sultanu je ponuđeno „stotinu volova i stotinu ovnova“. Ne odolevši primamljivoj ponudi, sultan pristaje, ali pod uslovom da se radovi na obnovi crkve okončaju za tri dana. Radovi su, međutim, potrajali i završeni su tek 1879. godine, kako je ostalo zapisano – uz cenu od 1.700 dukata. Posle obnove, manastir je duži period funkcionisao kao mirska (parohijska) crkva.

Na mestu starog zvonika, godine 1922. podignut je novi, masivni i prilično nezgrapan, za čiju gradnju je upotrebljen materijal od ruševnog starog konaka. Nažalost, po kvalitetu izrade ni približno nije bio adekvatan nekadašnjoj građevini.
Nazivi toponima u okolini manastira i uopšte na planini Borje (Solila, Pojila, Planište, Pojatina, Mliječnica, Kaluđerski majdan, Kaluđerska luka…) potvrđuju da je nekada ovo mesto bilo životno veoma razuđeno, bogato sitnom i krupnom stokom, šumom, vodama, pašnjacima i obradivom zemljom, a da je bratstvo manastira bilo za tamošnje prilike izuzetno brojno, revnosno i aktivno. Ostali su pomeni o desetinama, pa i stotinama monaha, manastirskih služitelja, iskušenika i đaka koji su živeli, radili ili samo kratko, nekim poslom, boravili u manastiru Liplje i njegovom obližnjem metohu.

Zna se da je u Liplju radila i prepisivačka radionica, bezmalo od njegovog osnivanja, ali je manastir bio i škola i izvor pismenosti za brojne parohijane željne novih znanja.

Za vreme Drugog svetskog rata, manastir Liplje delio je sudbinu ostalih srednjovekovnih bosanskih pravoslavnih hramova. Bombardovan je od strane nemačke avijacije, i tom prilikom delimično su oštećeni crkva, ali i pomoćni objekti.

Ipak, 1965. godine konačno je obnovljeno i konsolidovano monaštvo na čelu sa jeromonahom Justinom, a obnavljanjem bratstva ponovo je uspostavljen redovan manastirski život.

Crkva je u potpunosti obnovljena i osveštana tek 1984. godine, što je ostalo zabeleženo na ploči smeštenoj u unutrašnjosti hrama: „U slavu božju obnovljen je ovaj sveti manastir 1984. godine blagoslovom episkopa banjalučkog Jefrema, trudom jeromonaha Save i vjernika parohije lipljanske. Osvećenje su izvršili 5. avgusta 1984. godine ep[iskop] dalmatinski Nikolaj, ep[iskop] zvorničko-tuzlanski Vasilije, i ep[iskop]banjalučki Jefrem, uz sasluženje više sveštenika i prisustvo oko deset hiljada vjernika. Kum obnovljenog manastira Svetislav Gavrić iz Liplja, sa domaćicom Nevenkom i sinom Nedeljkom.“

Sa zapadne strane crkve uklonjen je zvonik iz 1922. godine i izgrađen novi, kao i manastirski konak, dok je na južnoj strani smeštena trpezarija sa brojnim ekonomskim zgradama. Na potoku Mliječnici podignuta je vodenica i stupa za sukno za potrebe monaha, ali i parohijana.
Danas su praznik Blagovesti manastirska slava.

Crkva Blagoveštenja Presvete Bogorodice, pogled sa jugozapada, foto Laura Barna

Crkva Blagoveštenja Presvete Bogorodice, pogled sa jugozapada, foto Laura Barna

Arhitektura i slikarstvo

Uticaj raške graditeljske škole neosporno je bio jak i preko reke Drine, premda su usled nemilih društveno-političkih okolnosti i veće materijalne oskudice bosanske građevine bile tek skromnija varijanta uzora iz susedne Srbije.

Crkva Blagoveštenja Presvete Bogorodice jednobrodna je krstoobrazna građevina sa polukružnom apsidom na istoku i jedva vidljivo izraženim bočnim pevnicama koje spolja lome ravnu površinu zida, čineći dinamičnim ceo korpus građevine. Prostor pravougaone priprate iste je širine kao i prostor naosa, što građevini daje harmoničan sklad. Tom skladu doprinosi i masivno zasvođen poluobličasti svod koji se direktno oslanja i nadovezuje na bočne zidove.

Spolja, razuđena igra krovnih masa vidno ističe krstoobraznu osnovu hrama.

Elegantnom građevinskom izvedbom, crkva manastira Liplje jedna je od istaknutijih srednjovekovnih bosanskih sakralnih objekata, što govori i o kulturi i istančanom ukusu poručioca (ktitora). Njenoj lepoti naročito doprinosi izduženost i vitkost kupole (naime, Crkva Blagoveštenja Bogorodice spada u red najviših tamošnjih objekata sa svojom visinom od preko dvadeset metara). Kupola sa klasičnim osmostranim tamburom konstruisana je na kockastom, u raškom stilu ukrašenom postolju. Kupola je oslonjena na četiri slobodna izrazito masivna stupca, koja su povezana poluobličastim lukovima i svodovima manjeg raspona. Ovakva kohezivnost u gradnji verovatno je onemogućila da se prilikom obrušavanja gornjih delova crkve, u stradalnim vremenima, sruši i kupola. Naime, sve ukazuje na to da je celokupna kupolna konstrukcija iz vremena prve gradnje i da je očuvana gotovo u celosti.

Fragmenti freskoslikarstva iz manastirske kripte, Foto Laura Barna

Fragmenti freskoslikarstva iz manastirske kripte, Foto Laura Barna

Crkva manastira Liplje građena je od lomljenog, grubo obrađenog kamena, što joj je davalo onu prirodnu draž, uklapajući se u okolni ambijent, zajedno sa dograđenim i dobro ukomponovanim tremom na zapadu, ispred priprate. Tim istim kamenom, vađenim sa susednih brda, popločani su naos i priprata, samo su kamene ploče u unutrašnjosti pažljivo obrađene klesanjem, i očuvane su u potpunosti do danas.

Oskudna dekorativna plastika Crkve Blagoveštenja Bogorodice skromnija su varijanta raške škole. Te odlike vidljive su uglavnom na otvorima građevine: vratima i prozorima koji su stepenasto profilisani i na taj način se bar donekle ističu iz ravnih površina zidne mase. Nešto naglašenije je profilisan zapadni portal. Trostruka profilacija završena je ukrasnim kapitelima i uklesanom floralnom trakom, što je takođe tipična odlika raške dekoracije.
Veoma plitke a široke slepe arkade ukrašavaju spoljašnjost apside, te postolje, tambur i kupolni deo.

*
Slikarstvo lipljanske crkve ostalo je očuvano samo u pokojim ulomcima ruševnih delova nekada oslikanih zidova, pronađenih u poslednjim arheološkim radovima na manastirskom kompleksu. Lokalitet u blizini manastirske crkve na kojem je pronađeno obilje malternih islikavanih delova unutrašnjosti hrama ukazuje na činjenicu da su sistematski i namerno pohranjeni upravo na jednom mestu kao svetinja od izuzetne važnosti, ne bi li se koliko-toliko sačuvali. Ti fragmenti svedoče da je crkva nekada bila živopisana i to od učenih majstora. Ali fragmenti su nedovoljno reprezentativni da bi se izvela bilo kakva rekonstrukcija i na taj način utvrdilo makar približno vreme oslikavanja crkve. Pretpostavlja se da je oslikavanje, bar parcijalno, obavljeno krajem XV veka, verovatno čak i neposredno po izgradnji.

Teško je, odnosno nemoguće, od očuvanih ulomaka sagledati kakav je bio ikonografski repertoar živopisa, pa i rekonstruisati delove koji su eventualno bili slikarski predstavljeni. Ali po preostalim bojenim fragmentima može se približno naslutiti o kojim kompozicijama je reč. Tragovi čiste bele, crvene, plave, zelene i oker boje nagoveštavaju da je reč o oslikanim likovima svetitelja u okviru pravoslavnim kanonom ustanovljenih predstava.
Uprkos tome što je živopis u celosti stradao, ostaci nekadašnjeg fresko-slikarstva izazov su za budućnost – njegovu živopisačku obnovu u celosti, budući da unutrašnjost manastirske crkve nije oslikana.
Riznica
Retko koji manastir je kroz svoju istoriju uspeo da očuva u celosti ili bar većinski svoju riznicu: crkveni inventar, relikvije, rukopise, prepise, bogoslužbene ili druge važne knjige, ali i razne predmete dobijene uglavnom poklonima, pa i razmenama. Danas riznica manastira Liplje ni približno ne izgleda kao nekada. U njoj se od očuvanih značajnih artefakata nalaze tek dva filigranska krsta od kojih je vredan pažnje onaj veći, izrađen od srebra i metala, sa umetnutim drvenim krstom intarziranim dragim kamenjem. Upoređujući ovaj krst sa znatno očuvanijim i većim iz manastira Gomionice, po obradi i stilskim karakteristikama, može se makar donekle datovati – krajem XVIII i početkom XIX stoleća.
Od rukopisa i knjiga u manastirskoj riznici, pored nekoliko bogoslužbenih knjiga, prepisa i rukopisa, čuvaju se i dva jevanđelja na crkvenoslovenskom jeziku. Jedno potiče iz Moskve (1854), a drugo je štampano u Sarajevu (1890). Trebnik štampan u Mileševi 1546. sačuvan je parcijalno (92 lista), kao i Služabnik (1519) i dva psaltira, jedan iz štamparije Božidara Vukovića (1519/1520), a drugi, iz 1546 (izdanje sina Božidara Vukovića – Vićenca).
Fragmentarno su sačuvani i lipljanski rukopisi Kanon Bogorodici i jedan Oktoih (pretpostavlja se da je u pitanju prepis nekog venecijanskog izdanja iz XVI veka).
Većina rukopisa, za koje se veruje da su nastali u Liplju, preneti su u velikom prebegu monaha u slavonski manastir Orahovicu. Dešavalo se neretko da su mnoge lipljanske dragocenosti poklanjane ovom manastiru kao sigurnijem utočištu.
Zadivljujuća je ljubav i grčevita žudnja monahâ manastira Liplje da se i po cenu života sačuvaju duhovna blaga srednjovekovne Bosne, zadešene u njihovom zdanju, i pod tuđinskom opsadom. U čemu su i uspeli!
Laura Barna

Podelite ovaj tekst

DeliciousDiggGoogleStumbleuponRedditTechnoratiYahooBloggerMyspace

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.