Srpski manastiri u Bosni – Lomnica (Lovnica)

Manastir Lomnica (Lovnica), foto: http://zvornikturizam.org

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

U severoistočnoj Bosni, u oblasti Vlasenice (Šekovići), nedaleko od manastira Papraće, smešten je manastir Lomnica (Lovnica) sa crkvom posvećenoj Svetom Đorđu.

Po već uvreženom narodnom predanju, i ovaj manastir zadužbina je kralja Dragutina, za koga se verovalo da je ktitor većine sakralnih objekata u srpskim zemljama, naročito u severoistočnoj Bosni koja dolazi pod njegovu upravu krajem XIII stoleća (1284), kada od Ugarske, po prijateljskoj ali i rodbinskoj vezi, preuzima oblasti Usora i Soli, zajedno sa Sremom, Mačvom i Beogradom. Prema očuvanim zapisima kraljevog biografa, Danila II, veliku zaslugu u širenju hrišćanstva i borbi protiv bogumilske jeresi, a koja je u ovim krajevima naročito bila uzela maha, pripisan je lično potomku loze Nemanjića – kralju Dragutinu. Otuda i opravdanost u narodu duboko ukorenjenog i generacijama negovanog kulta o kralju kao ktitoru i graditelju bezmalo svih nedatovanih pravoslavnih bogomolja. Ali, uprkos narodnom verovanju, sasvim se pouzdano zna da je kralj Dragutin imao udela samo u popravci Arilja i Đurđevih Stupova u Raškoj oblasti, ali ne i u gradnji i podizanju novih zdanja.

Ktitorska kompozicija, Lomnica

Nastanak i istorija manastira Lomnice i Crkve Svetog Đorđa

Iako je usled nedostatka pisane, ali i materijalne građe često onemogućeno pouzdano, pa i bilo kakvo datovanje crkava i manastira u bosanskohercegovačkim eparhijama, datovanje manastira Lomnice izuzetno je olakšano s obzirom na dobro očuvano fresko-slikarstvo Crkve Svetog Đorđa. To se naročito odnosi na ktitorsku kompoziciju iz 1608/1609. godine u kojoj kaluđeri Genadije i Akakije pridržavaju model svoje zadužbine, dok je ikonostas oslikan nešto ranije – 1578. godine. Međutim, pomenuta kompozicija samo ukazuje na vreme kada je crkva živopisana, što i ne mora uvek biti pouzdan oslonac izgradnje hrama. A najčešće i nije, s obzirom na to da se dešavalo da proteknu čak i desetleća od zidanja do oslikavanja, a sve je dakako zavisilo od finansijskih mogućnosti ktitora ili čak monaštva i okolnog življa koji su svojim prilozima i donacijama obezbeđivali konačan završetak bogomolje.

Izvesniji pokazatelj, dakle, jeste datum oslikavanja ikonostasa, ako se zna da su postojali prioriteti u živopisanju pojedinih delova unutrašnjosti hrama, gde je ikonostas, zajedno sa oltarskim prostorom, zauzimao ključno i važno mesto u hijerarhiji bogoslužbenih potreba.

Iste te, 1578. godine, završeno je i prepisivanje manastirskog tipika „pri Arseniju jeromonahu“1. Takođe, iz tog perioda su i reprezentativni primerci crkvenog nameštaja (1579/1580). Svi ovi podaci naveli su istraživače i istoriografe da nastanak manastirske Crkve Svetog Đorđa smeste u 1570. godinu, iako ga istoričar umetnosti i dobar poznavalac bosanskohercegovačkog srednjovekovnog crkvenog graditeljstva Zdravko Kajmaković smešta čak u sredinu XVI veka.

Već od sledećeg stoleća, manastir Lomnica se učestalije pominje u pisanim izvorima. Poslednjih godina XVII veka, u austrijsko-turskom ratu, stradao je i bio poharan. Iako ne postoje precizni podaci o stepenu i razmerama pustošenja, o stanju stvari sasvim dovoljno govori činjenica da od početka XVIII veka Lomnica prestaje biti manastirom i na neko vreme funkcioniše kao mirska crkva.

Narodno predanje koje govori da je crkva manastira Lomnice, baš kao i manastira Papraće, nastala na već postojećem crkvištu, i to obnovljena pred kraj XVI veka, kada su se za slobodniju gradnju ostvarili i ekonomski ali i politički uslovi, osobito posle obnove Pećke patrijaršije (1557), potkrepljuju i novija otkrića zasnovana na terenskom istraživanju manastira i njegove okoline. Naime, u neposrednoj blizini današnjeg hrama pronađeni su ostaci sakralne građevine, za koju se pretpostavlja da potiče iz XIII veka, i da su je gradili Nemanjići.

U vreme Drugog svetskog rata, manastir Lomnica doživeo je sudbinu većine bosanskih bogomolja. Naime, veoma je oštećen u bombardovanju nemačke avijacije.

Iako nije u celosti arheološki ispitan, u novije doba manastirski kompleks je obnovljen, još dodatno obogaćen pomoćnim objektima: konacima i zvonikom, dok je ispred zapadne fasade crkve dograđen drveni trem.

Osnova crkve Svetog Đorđa, Lomnica (Lovnica)

Arhitektura Crkve Svetog Đorđa

Po svojoj arhitektonskoj koncepciji, manastirska Crkva Svetog Đorđa pripada tipu jednobrodnih građevina izdužene osnove. Crkva je izdeljena na dva nejednaka dela: pripratu na zapadu i naos na istoku, a oba dela povezuje u jednu celinu puni zid, probijen reprezentativnim portalom. Isti takav pravougaono zasvedeni portal, sa troslojnom lunetom iznad arhitrava, stepenasto urezanom u meso zida, smešten je na zapadnom zidu priprate, što je bio i jedini ulaz u hram. Ovakav način zasvođavanja uočljiv je takođe i na bočnim polukružno završavanim prozorima na južnoj i severnoj fasadi hrama.
Sudeći po dobro očuvanij ktitorskoj fresko-kompoziciji, na kojoj se sasvim jasno vidi arhitektonsko rešenje modela hrama kojeg pridržavaju monasi Akakije i Genadije, priprata je najverovatnije građena u isto vreme kada i crkva.

Crkva Svetog Đorđa u celosti je zasvedena poluobličastim svodom koji podupiru bočni prislonjeni lukovi. Priprata je neznatno uža od naosa jer u zapadnom delu svod pridržavaju po jedan prislonjeni luk sleva i zdesna, dok to u naosu čini dupli red lukova. I upravo za dubinu jednog nedostajućeg prislonjenog luka prostor priprate je uži, što ovom zdanju u geometrijskom smislu pruža osećaj izvesne dinamičnosti i ritma u raščlanjavanju formi.

Prostor naosa izdeljen je s tri pravilno raspoređena traveja od kojih se onaj krajnji, na istoku, završava spolja petostranom apsidom, dok je sa unutrašnje strane apsida polukružna. Iznad središnjeg traveja obrazovana je slepa kalota na pandantifima kao zamena za kupolu, a koju spolja kamuflira dvovodni krov. Nosioci svodne konstrukcije – prislonjeni bočni lukovi – oslanjaju se u centralnom delu na izdužene pilastre, a njih opet povezuju poprečni lukovi.

Oltarski prostor uobičajeno je izdeljen na centralni, polukružni apsidalni deo, dok se u bočna odeljenja: proskomidiju i đakonikon ulazilo lučno zasvođenim otvorima, probijenim na pilastrima, što je ostavljalo utisak sažetog krsta sa kupolom. Odeljenja proskomidije i đakonikona bila su stoga tek plitke niše, ali su se u njima, uprkos skučenosti, obavljale uobičajene bogoslužbene radnje.

Crkva je građena od krečnog maltera i lokalnog, neobrađenog lomljenog kamena, slojevito slaganog u vodoravne nizove. Nešto kvalitetnijim zelenim kamenom (takođe lokalnog porekla) obrađeni su okviri svih otvora: prozori i vrata. Po načinu obrade, oblicima i skromnoj dekorativnoj plastici, otvori na lomničkoj crkvi mogli su imati uzor u crkvi manastira Tronoša u Srbiji.

Freska iz manastira Lomnica (Lovnica), foto: Sonjabgd via Wikipedia, CC BY-SA 3.0

Fresko-slikarstvo i ikonostas Crkve Svetog Đorđa

Veoma dobro očuvana zidna dekoracija unutrašnjosti Crkve Svetog Đorđa delo su nekoliko živopisaca. Stariji i kvalitetniji sloj fresaka oslikavao je majstor Longin, oko 1580. godine, dok su nešto kasnije freske (1607/08) radovi četvorice slikara osrednjih mogućnosti, koji će ostaviti svoje potpise na freskama: dvojica Jovana, te Nikola i Georgije. Kupola i istočna polovina svodne konstrukcije delo su monaha Longina, a koje je radio zajedno sa pećkim slikarom Andrejom. Ove freske predstavljaju najbolja Longinova ostvarenja u kojima je izrazio svoju punu slikarsku zrelost i umetnički senzibilitet. Preostalo oslikavanje hrama završili su pomenuti slikari, budući da je Longin iznenada morao napustiti radove, a kojima se, nažalost, više nikada nije ni vratio.

Posebna vrednost lomničkog slikarstva jeste veoma dobro očuvan ikonostas, koji se ubraja među najvrednije ikonostasne celine na tlu Bosne pod turskom upravom. U pravoslavnoj crkvi ikone, sa svojim simboličkim svojstvima, predstavljaju neophodan segment življenja svakog vernika. Većina očuvanog srpskog ikonopisa U Bosni potiče iz perioda posle obnove Pećke patrijaršije kada je nastupila i velika obnova verskog života, ali i umetničkog stvaralaštva u srpskim zemljama. Uglavnom su to dela putujućih ikonopisaca, neretko i anonimnih zografa, čak i priučenih monaha i seoskih slikara laika, a koji su radili po porudžbinama. Iako su ikone učestalo poručivane i iz drugih krajeva, većinom iz susedne Srbije, ali su u vidu donacija stizale i iz Rusije, Grčke, sa Krita ili iz Venecije. Očuvano je i nekoliko ikona dospelih sa Zapada (Italija, Nemačka).

Ikonostas manastira Lomnice (1580) delo je izuzetno talentovanog pećkog monaha, ikonopisca i zografa, majstora Longina, o kom je, srećom, očuvano obilje podataka, što osvetljava njegov izuzetno plodonosan tridesetogodišnji stvaralački rad. Lomnički ikonostas sastoji se iz dva zasebna dela, a izuzetno je troredan. U prvom redu predstavljene su dve prestone ikone, veoma dobro očuvane: Bogorodica sa anđelima i prorocima, te predstava Hrista u Deizisu sa apostolima. Na bočnim stranama oslikane su ikone Svetog Georgija (patrona crkve) i Svetog Dimitrija, dok je u središnjem delu, nad dverima predstava Nedremano oko. Longin je velikomučenike Georgija i Dimitrija na ovim ikonama oslikao kao ratnike sa mačem u desnoj i krstom u levoj ruci. Uzor za ovakvu neuobičajenu predstavu, Longin je verovatno našao u ruskim ikonama s predstavama svetih mučenika.

U drugom redu, od nekadašnjih dvanaest, očuvano je sedam prazničnih ikona, dok je treći red najviše stradao. Naime, od trinaest ikona s predstavama apostola, danas postoji samo četiri ikone stojećih apostola deizisne kompozicije. Neposredno nakon Longinovog odlaska iz manastira Lomnice, rad na ikonostasu dovršio je anonimni duborezac i ikonopisac, uradivši dveri i Raspeće na samom vrhu ikonostasa, a sudeći po stilskim osobenostima, veruje se da je i intarzirana pevnica, na kojoj je urezana 1580. godina, delo istog ovog majstora.

Laura Barna