Srpski manastiri u Bosni – Manastir Moštanica
SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI
Dao ferman care od Stambola,
sa popravkom Nemanjića Save,
„Da ti možeš crkve podignuti
uz svu Bosnu i Hercegovinu.“
Manastir Moštanica sa crkvom posvećenoj Svetom arhanđelu Mihailu, smešten je na severozapadu Bosne, pod planinom Kozarom, nedaleko od Bosanske Dubice. Blizina granice Turske i Austrije usloviće kroz vekove umnogome i sudbinu ovog zdanja kao posledicu stvaranja geografske slike etničkih i konfesionalnih grupa pod upravom osmanlijske vlasti.
Nastanak i istorija
Kult Nemanjića
Kao što narodno predanje pripisuje caru Konstantinu i carici Jeleni zidanje bezmalo svih značajnijih manastira na području Hercegovine (Dobrićevo, Zavala, Tvrdoš, Kosijerevo), tako, po već uvreženom verovanju, gradnja bosanskih bogomolja stavlja se u zaslugu Nemanjićima.
Kako i zašto se po tradiciji vezuje podizanje pojedinih crkava i manastira u Bosni baš za lozu Nemanjića?
Pretpostavlja se da je njihov kult pre imao psihološku osnovu i da je na takvoj potki građeno i obnavljano na mestima gde su nekada postojala zdanja, tzv. „crkvišta“.
Svest o neraskidivom etničkom jedinstvu Srba iz Bosne i Srba iz Srbije učinila je da su posle političkog, potom i crkvenog raskida dveju država, započetog smrću raškog župana Časlava Klonimirovića, 960. godine, a dovršenog nakon propasti države kralja Bodina (1081–1102), ostale jake duhovne veze. Bosanski biskup, od druge polovine XII veka, podređen je dubrovačkom nadbiskupu, premda su postojale suštinske razlike u karakteristikama između bosanskog i dubrovačkog sveštenstva, te u ispoljavanju obreda, koji se u Bosni vezuje više za Istok.
I sama zavisna od Ohridske arhiepiskopije, crkva u Srbiji gubi na neko vreme neposredan uticaj na jačanje i širenje pravoslavlja u ovim krajevima. Međutim, ne zadugo. Godine 1217. krunisan je za kralja Stefan Prvovenčani, a već 1219, uz svesrdnu pomoć svoga brata Save Nemanjića i nesređenih prilika na Istoku, obezbeđuje toliko priželjkivanu autokefalnost Srpskoj crkvi. Stvorena je samostalna Srpska arhiepiskopija, što je podrazumevalo i teritorijalno pomeranje na uštrb katoličke crkve, između ostalog, i Dubrovačke nadbiskupije, pod čijom jurisdikcijom je bila Bosna.
Kako je ostalo u kolektivnoj svesti bosanskih Srba, podižu se crkve i manastiri gde su god to prilike dozvoljavale. Donatorstvo srpskih vladara, posebno kralja Dragutina (1276–1316), doprinelo je kreiranju mita o Nemanjićima kao ktitorima gotovo svih većih zadužbina na tlu Bosne, pre svega u njenom severoistočnom delu. Mit koji će vekovima docnije obezbeđivati duhovni opstanak Srba na ovim, večito rizičnim prostorima, živeo je duboko urezan u pamćenje mnogih generacija. Do danas.
Veliki doprinos da se njegov značaj održi dao je i ban Tvrtko I Kotromanić (1353–1391), po majčinoj liniji potomak Nemanjića, stoga i legalni pretendent na kraljevsku krunu i presto. Na Mitrovdan, 26. oktobra 1377. godine, u manastiru Mileševi krunisan je za kralja „Srbljem, i Bosne, i Pomorju i Zapadnim stranam“[1]. Moć nemanjićke srednjovekovne Srbije, slava, ugled i značaj pravoslavne crkve nastavljaju da žive kroz predanja o Nemanjićima kao zadužbinarima, naročito posle pada Srbije pod osmanlijsku vlast (1459).
Mogućno je, dakle, pretpostaviti da je manastir Moštanica podignut na ruševinama starog hrama, ali ostaje nejasno kada se to tačno dogodilo.
Ako se zna da je još 1501. godine Pounje bilo izdeljeno na rimokatoličke župe, takozvane plovanije, a koje su u nadleštvu Zagrebačke biskupije, bez sumnje je i oblast na kojoj je podignut manastir Moštanica potpadao pod jednu od njih, što potvrđuje pisani pomen „Mostenycza“ (1501) kao šesnaesta župa dubičkog arhiđakonata. Sve ovo navodi tek na zaključak da je latinsko poreklo manastirskog imena preuzeto od nekadašnje hrvatske župe, ali ne podrazumeva da se njegova gradnja vremenski datuje krajem XV veka.
U postojećim dokumentima prvi put poimenice manastir Moštanica pominje se tek 1579. godine kada je, po pretpostavci, u manastiru, ili za manastir, prepisana knjiga Otačnik, o čemu svedoči sledeći zapis: „Pisa se sia sveta i božstvena kniga glagolemi otečnik v ljeto 7087 pri hramu svetago arhistratiga Mihaila v monastira zovomi Moštanica pri igumanu Grigoriju jeromonahu i vsego bratstva…“[2], što navodi na zaključak da je zadužbina morala nastati znatno pre ovog datuma, s obzirom na to da se u manastiru već ustalila prepisivačka škola učenijih monaha. Istoriografi i istoričari umetnosti pretpostavljaju da je to moglo biti oko sredine XVI veka, u vreme kada se turska uprava na Balkanu stabilizovala, samim tim i prilike u samostalnoj srpskoj crkvi, naročito obnovom Pećke patrijaršije (1557).
Tokom svoga postojanja, manastir Moštanica više puta je pustošen i pljačkan, ali uporno i obnavljan. Najviše je postradao u austrijsko-turskom ratu 1693. godine, kada su izbegli monasi osnovali Manastir Komogovinu. Docnije, u sve češćim bunama i ustancima srpskog življa, manastirski kompleks biva haran kao vid odmazde turskih zulumćara. Naročito je stradao 1832. i 1858, kada je i paljen, da bi već krajem XIX veka bio obnovljen i u celosti osposobljen za bogosluženje.
Manastir Moštanica, kao i većina drugih bosanskih sakralnih objekata, nije ostao pošteđen ni u vreme Drugog svetskog rata.
Konačno je obnovljen 1948. godine.
Arhitektura crkve Svetog arhanđela Mihaila
Po prostornom rešenju, crkva Svetog arhanđela Mihaila jednobrodna je, trikonkosna građevina, u kombinaciji sa upisanim krstom i kupolom u središnjem delu građevine. Crkva je zidom izdeljena na dva dela – naos i pravougaonu pripratu na zapadnoj strani, čije se vreme gradnje podudara, što ovaj sakralni objekat čini jedinstvenom i skladno uklopljenom celinom.
Naos je pravougaone osnove, dinamično izdeljen na tri traveja. Nad centralnim travejem izdiže se kupola na četiri stupca kvadratnog preseka, bez ukrasa i kapitela, međusobno povezana polukružnim lukovima, dok se sleva i zdesna završava iznutra elipsoidnim, spolja petostranim konhama. Kupola je osmostrana, i spolja i iznutra, otvorena sa osam uskih prozora. Ono što čini neobičnost arhitektonske konstrukcije kupole jeste odsustvo ugaonih trompi, a umesto njih javlja se neka vrsta pandantifa.
Svodovi na kojima počiva kupola nanizani su stepenasto jedan ispod drugog. Njihov prelomljen oblik neosporno ukazuje na jak islamski uticaj, koji je uopšte uočljiv u gradnji i dekorisanju ovog hrama.
U istočnom traveju smešten je oltarski prostor, sa apsidom u središnjem delu, nešto dubljom i prostranijom od bočnih konhi, te proskomidija i đakonikon u bočnim delovima. Proskomidija i đakonikon izvedeni su u vidu srcolikih visokih niša, koje zajedno sa apsidom daju utisak tročlanog oltara. Pri vrhu oltarske apside nalazi se takođe srcoliko udubljenje, što se opet smatra jakim uplivom i uticajem mavarskog stila. U njoj su se odlagale manastirske dragocenosti, te se može reći da je, u nedostatku odgovarajuće, služila kao improvizovana riznica.
Priprata je neznatno uža i niža od naosa, zasvođena na jedinstven način. Njen svod oslanja se na dva osmougaona stupca, povezana međusobno, ali i sa zidovima priprate, prelomljenim lukovima na specifičan islamski način. Nad središnjim pojasom izvedena su kvadratna polja nad kojima su izgrađene dve slepe kalote.
Manastir Moštanica građen je od kamena tesanika, ne tako dobrog kvaliteta, koji se izvlačio ispod planine Kozare.
Unutrašnjost hrama popločana je takođe kamenim, pravougaonim pločama. Pod u naosu za jedan podest viši je od onoga u priprati. Poreklo kamena jasno govori o skromnim i ograničenim mogućnostima naručioca.
Ni danas, kao ni u izvornom rešenju, crkva nema ulaz na zapadu, kako bi se očekivalo. Naime, jedina ulazna vrata smeštena su na južnoj strani hrama i pravougaonog su oblika, baš kao i svih osam prozora na naosu i priprati, te i onih osam u kupoli, a koji se završavaju tzv. povrnutim lukom. Portal je zasvođen pravougaonim okvirom, usečenim u zidnu masu, koju dekoriše i troslojna luneta iznad ulaznog arhitrava, takođe završena povrnutim, srcolikim lukom.
Crkva Svetog arhanđela Mihaila po koncepciji najbliža je arhitektonskom rešenju crkve Blagoveštenja obližnjeg manastira Papraća u gornjem Pounju, što je razumljivo ako se ima u vidu da je Papraća najveća pravoslavna bogomolja u Bosni nastala u vreme turske uprave. Ovo je pre verovatno nego da su moštanički ktitori uzor tražili u rešenjima hramova moravskog tipa u susednoj Srbiji. Međutim, ono što je karakteristično u samoj izvedbi građevine, jesu izvesna preinačavanja, tim i prilagođavanja lokalnoj arhitekturi tog razdoblja. Pretpostavka je da su hram gradili majstori koji su svoj zanat usavršavali zidajući monumentalne građevine islamskog tipa. Premda je mogućno i da je izvesni eklekticizam u gradnji posledica kompromisa osmanske vlasti i nove generacije ktitora – seoskih knezova ili vojvoda, te monaha i bogatijih kaluđerskih bratstava, ipak materijalno znatno siromašnijih, a koji su nesumnjivo najzaslužniji za veliku obnovu srpskog crkvenog graditeljstva tokom XVI veka.
Zidno slikarstvo
U XVI veku, naročito posle obnove Pećke patrijaršije, oživljava graditeljska delatnost, ali i potreba za oslikavanjem hramova po važećem ikonografskom kanonu. Ipak, većina crkava manjih manastira u Bosni tek su delimično oslikane. Dešavalo se da proteku i desetine godina od gradnje i osvećenja, kako bi se stekli materijalni uslovi da unutrašnjost crkve bude bar parcijalno živopisana. Razlog svakako nije nebriga već pre finansijska moć, odnosno nemoć ktitora, ali i siromaštvo parohijana. Slučajevi parcijalnog oslikavanja odraz su snažne želje da se bar u liturgijskom smislu živopišu najvažniji, uglavnom najviši delovi hrama, koji se simbolično vezuju za suštinu i osnovu hrišćanstva. Tako, oslikava se kupola s predstavom Hrista Svedržitelja, te dvanaest proroka u tamburu kupole, neretko i delovi oltarskog prostora.
U crkvi Svetog arhanđela Mihaila, međutim, oslikana je jedino slepa niša na zapadnoj strani hrama i to verovatno od strane domaćih majstora, koji se u ovakvim prilikama učestalo aktiviraju, seoskih slikara-zanatlija, neretko slabijeg kvaliteta rada.
Ostalo je zabeleženo da je negde u drugoj polovini XIX veka u Hercegovini, pa i u zapadnim i severozapadnim krajevima Bosne, radio izvesni zograf Đuro Zvonar. Na jednoj očuvanoj moštaničkoj ikoni, s predstavom Svetog Kirijaka i Svetog Grigorija, uz desno rame Sv. Kirijaka ispisano je Guro Zvonar, mada je mogućno da je ipak reč o darodavcu a ne slikaru, a što bi išlo u prilog dobrom poznavaocu umetničkih prilika u Bosni, Đoki Mazaliću, koji je tvrdio da je zapravo „lutajući slikar“ Todor Stanić Gračanić[3], oslanjajući se na identično mesto ispisa s imenom ovog zografa, uz desno rame na ikoni Bogorodice s Hristom iz zbirke Stare srpske crkve u Sarajevu.
*
Po legendi, manastir Moštanica nekada je bio opasan s tri kamena pojasa, što se strogo protivilo šerijatskim zakonima. Kako narodno predanje govori, neko od doušnika, među kojima je bio i jedan Ciganin, dojavi o tome turskom sultanu, a ovaj odmah pošalje svoga pašu u izvidnicu. „Čuju kaluđeri da paša dolazi i zašto dolazi, pa mu u susret pošalju jednog svoga čovjeka vještog kalauza kome narede da pašu što dulje zavodi po planini oko manastira a oni nabave majstore pa na brzu ruku skrešu dva pojasa i ostave samo onaj srednji koji i danas postoji. Kalauz je nekoliko dana zavodio pašu oko manastira pa se i danas jedna visoravan šest kilometara od manastira u planini Kozari naziva: Pašini Konaci, gdje je paša konakovao, ali ga na posljetku dovede pred manastir. Kaluđeri lijepo pašu dočekaju i ugoste a ovaj kad viđe da manastir nema tri pojasa kao što je bilo optuženo dozva onog ciganina galamdžiju i dade ga živa oderati kod jednoga vrela koje se i danas zove: Živoder.“[4]
Laura Barna
_____________________________________