Srpski manastiri u Bosni – Tavna (Tamna)

Manastir Tavna (Tamna)

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

Crkva manastira Tavne (Tamne) posvećena je Svetoj Trojici i nalazi se u podnožju planine Majevice, u neposrednoj blizini Bijeljine, u zvorničkoj oblasti, koja je inače bila periferna, pogranična oblast Turskog carstva prema srbijanskom Podrinju. Ime Tavna (Tamna) potiče od istoimene rečice u neposrednoj blizini.

Istorija i nastanak

Kao i za većinu sakralnih hramova na tlu Bosne, i na primeru Tavne izostali su pouzdani podaci o osnivanju manastirskog kompleksa i gradnji njegove crkve. U ovakvim slučajevima, osluškivala su se narodna predanja, iako su ona neretko pogrešno i proizvoljno tumačena i korišćena od strane priučenih kaluđera, seoskih učitelja i obrazovanijih pojedinaca, a koji su pokušavali, mahom iz patriotskih razloga i otpora prema turskom vazalstvu da unesu logičan hronološki sled i sistematizaciju crkava i manastira, smatrajući ih sudbinski, ali i kulturološki dragocenim za istoriju srpskog naroda na području Bosne. Iako su ovakvi proizvoljno tumačeni zapisi ponekad bili jedina materijalna zaostavština, mogli su, ali uz dozu opreza, poslužiti stručnjacima i istraživačima kao pomoćno sredstvo za rasvetljavanje problema nastanka i gradnje.

Nejasnoća oko datovanja, naročito bosanskih bogomolja, dodatno je pojačavalo veoma ukorenjeno predanje o Nemanjićima kao ktitorima i zadužbinarima. Tako su, prema jednoj narodnoj pesmi, manastire Pivu, Papraću i Tavnu podigli Sava Nemanjić i Nikola Gagović[i] (za ovog potonjeg se tvrdilo da se iz interesa i poturčio, ne bi li izvojevao fermane od sultana za gradnju pomenutih manastira), uz svesrdnu pomoć primorskih majstora. Čak se u jednom stihu pesme pominje da je crkva bila, svi su izgledi, veoma bogato ukrašena:

ikonama – božjim prilikama

žutim zlatom i dragim kamenjem

Drugo predanje govori da su Tavnu osnovali Vladislav i Urošic, sinovi kralja Dragutina (krajem XIII ili početkom XIV veka), iako su izvornici – Tronoški i Pećki letopis – kojeg su beležili u XVIII stoleću upravo pomenuti hroničari, bili sumnjive verodostojnosti i morali su se uzimati sa izvesnom rezervom.

Sledeće predanje Tavnu vezuje za hajduka Gruju Novakovića. Prema ovom izvoru, gradnja je morala početi znatno pre podizanja manastira Papraće. Međutim, najlogičnije je ipak u narodu očuvano kazivanje po kom su Turci odmah po zauzeću zvorničkog kraja (1463) spalili zatečenu crkvu, na čijim će ruševinama, mnogo decenija docnije, posle obnove Pećke patrijaršije, u drugoj polovini XVI veka, nastati manastir Tavna. Inicijativu za obnovu, na starijem crkvištu, dali su hajduk Radivoje i njegov brat Starina Novak, uz štedru pomoć vernika i sveštenstva. Tome u prilog ide i pisani pomen Tavne u arhivskim dokumentima iz turskog perioda, gde se u popisnom defteru pominju godine 1584/1586, što je podrazumevalo da je manastirska crkva morala nastati bar desetak godina pre ovog datuma, odnosno u jeku obnove i učestale gradnje sakralnih objekata na tlu Bosne, pa i Hercegovine.

Preciznija mogućnost datovanja crkava ponekad je ležala u samoj unutrašnjosti hrama, uobičajenom predstavom ktitorske kompozicije. U slučaju Crkve Svete Trojice, međutim, usled bezmalo potpunog uništenja starijeg fresko-sloja, takav pokazatelj je, nažalost, izostao. Pitanje je, zapravo, da li je uopšte i postojala ktitorska kompozicija, s obzirom na veoma nepovoljan finansijski faktor i uopšte okolnosti u kojima su nastajale bosanske bogomolje. Neretko su ovi objekti bili ne zadužbina jedne dinastije ili pojedinca, već niza donatora i darovalaca (vojvoda, knezova i hrišćanskih spahija), te je praktično bilo neizvodljivo sve ih predstaviti na jednom mestu kao ravnopravno zaslužne ktitore.

Po odredbama brojnih donesenih kanun-nama (1516, 1530, 1539. i 1542. godine), Turci su dozvoljavali obnovu hrišćanskih hramova na već postojećem starijem srednjovekovnom zdanju, odnosno crkvištu, ali ne i podizanje novih građevina. Međutim, ovi zakoni učestalo su kršeni zahvaljujući podmitljivosti osmanskih činovnika. Ali, svakako da je graditeljskoj ekspanziji doprinelo i ustoličenje patrijarha Makarija, iz kuće Sokolovića, odmah po obnovi Pećke patrijaršije (1557), te je tako u XVI stoleću sagrađen i obnovljen najveći broj pravoslavnih crkvenih objekata.

Veliku ulogu odigrao je i specifičan položaj na kom je podignut manastir Tavna. Naime, oblasti severoistočne Bosne u pograničnom delu prema Srbiji bile su od strateškog interesa za osmansku upravu, te su iz političkih razloga srpskom življu odobravane izvesne privilegije i povlastice koje su se uglavnom svodile i ticale sloboda veroispovesti, otuda i crkvenog graditeljstva.

U domaćim izvorima Tavna se prvi put pominje tek 1627. godine i to u zapisu rukopisnog Četvorojevanđelja iz Cetinjskog manastira, gde je zabeleženo da je „31. januara 7135. umro vladika Gavrilo u manastiru Trojici na rijeci Tamni…“2. U narednim vekovima Tavna će se učestalije pominjati u pisanim dokumentima.

Manastir Tavna je kroz istoriju bio značajno kulturno ali i obrazovno središte srpskog življa u severoistočnoj Bosni. Iako je centar zvorničke eparhije bio grad Zvornik (do 1832. godine), praktično, zvornički episkopi veoma često boravili su u manastiru Tamni, što je ovom mestu davalo poseban značaj i ugled.

Manastirska Crkva Svete Trojice, ali i pomoćne prostorije umnogome su postradale u vreme Prvog srpskog ustanka, ali i bombardovanjem Nemaca u Drugom svetskom ratu. Obnova je usledila odmah nakon oslobođenja, kada su sukcesivno preduzimani konzervatorsko-restauratorski radovi, osposobljeni pomoćni objekti, ali i izvršene neophodne sanacije na crkvi, koja je, srećom, kroz istoriju najmanje stradala. Iako će Tavna ostati do danas neistražena, naročito u pogledu starijeg, u dokumentima tek nagoveštavanog sloja fresko-dekoracije unutrašnjosti građevine, a koji su delimično otkriveni u istraživačkim radovima u kupoli crkve, obavljenim 1969. godine.

Manastir Tavna (Tamna)

Arhitektura Crkve Svete Trojice

Arhitektonski plan Crkve Svete Trojice sačinjen je od nekoliko međusobno povezanih prostornih jedinica (traveja), a koje su razdvajali zidovi ili stupci, te tako činili izuzetno skladnu, ali istovremeno i kompleksnu celinu. Po svojoj koncepciji, crkva je jednobrodna kupolna građevina sa transeptom, krstoobrazne osnove. Iako je, spolja gledano, krstasta osnova jedva uočljiva zbog veoma plitkih, neznatno istaknutih bočnih pevnica, vizuelni osećaj raščlanjenosti znatno je izražajnije naglašen u unutrašnjosti hrama, zahvaljujući istaknutijim stupcima i pilastrima na kojima leži kupola sa uzanim osmostranim tamburom. Ovakva četvorna raščlanjenost i dužinski sistem crkve stvara utisak prostornosti, iako je arhitektonski znatno skromnijih i dimenzija i prostornog koncepta od svojih uzora u crkvama raške grupacije iz susedne Srbije.

Cela građevina zasvođena je podužnim poluobličastim svodom. Ulaz u crkvu, uobičajeno sa zapadne strane, vodio je prvobitno u pripratu, iako postoji i portal na južnoj strani građevine kao što je slučaj i u crkvama manastira Papraće, Liplja i Moštanice. Poluobličasti svod nad pripratom nose direktno bočni zidovi. Iz priprate se lučnim otvorom ulazilo u naos. Veruje se da je ovaj i ovakav polukružni otvor probijen naknadno u rekonstrukcijskim radovima u XIX veku, a da je nekada prostor priprate od naosa delio zid sa omanjim ulaznim vratima probijenim na središnjem delu.

Iznad centralnog traveja konstruisana je kupola na pandantifima, sa uzanim tamburom kojeg zasecaju osam pravougaonih i lučno zasvedenih prozora, što kupoli spolja daje pravilan osmostran izgled. Pandantifi su se sa istoka i zapada oslanjali na pilastre pravougaone osnove. Sa bočnih strana kupolu pridržavaju poluobličasti svodovi koji zasvođavaju obe pevnice.

Osnova crkve Svete Trojice, Manastir Tavna

Apsida je spolja petostrana, dok je sa unutrašnje strane polukružna. Uobičajeno, levo i desno od apside naznačene su plitke niše proskomidije i đakonikona, namenskih prostorija u kojima su se obavljale pripremne radnje za bogosluženje. Proskomidija i đakonikon su od oltarskog prostora odeljeni prislonjenim lukovima na koje se ujedno oslanja svod apside.

Pored osam prozora u tamburu kupole, prozori otvaraju i bočne pevnice, a takođe i u oltarskoj apsidi, kao i na severnom zidu priprate. Veruje se da su svi otvori, i prozori i portali, pretrpeli vremenom izmene u svom izgledu jer su, što iz bezbednosnih a što iz materijalnih razloga, znatno suženi i manjih su dimenzija od prvobitnih.

Crkva Svete Trojice zidana je od kamena i vezivnog krečnog maltera. Pojedini delovi fasade rađeni su od krupnijih, pravilnih komada kamenog tesanika, grubo obrađenih i vodoravno slaganih u nizovima. Nešto lošije geometrijski obrađen kamen, čak i nejednakih dimenzija i kvaliteta, korišćen je za konstrukciju tambura kupole.

Po svojoj arhitektonskoj koncepciji crkva manastira Tavne veoma je bliska crkvi manastira Tronoše u lozničkoj oblasti, u Srbiji, ali i crkvenim građevinama raškog graditeljskog tipa sa područja ovčarsko-kablarskih planina. Uticaj je osetan i na drugim bosanskim manastirskim crkvama: Vozuća, Liplje, Papraća, Lomnica. S obzirom na to da je tronoška crkva nastala znatno ranije (XIV vek, obnovljena 1559. godine), smatra se da je bila direktan uzor za gradnju Tamne, imajući u vidu i njenu neposrednu blizinu.

U rekonstrukcijskim radovima, sprovedenim u XIX veku, uz pripratu sa zapadne strane, dozidan je zvonik sa veoma elegantnom četvrtastom kulom i završnim delom u kojem su smeštena zvona. Po stidljivoj dekorativnoj plastici, u vidu frizova plitkih arkadica, uzori se mogu potražiti u raškoj skupini sakralnih objekata.

Ornamenti oko prozora kubeta, crkva Svete Trojice, Manastir Tavna

Slikarstvo Crkve Svete Trojice

Malo je očuvano od srednjovekovnog fresko-slikarstva na teritoriji Bosne i Hercegovine. Dešavalo se da pojedini hramovi, uglavnom usled nedostatka materijalnih sredstava, ostanu potpuno neoslikani, ili su u povoljnijim slučajevima, kada su to finansijske prilike dozvoljavale, oslikavane tek pojedine važne partije (oltarski prostor, kupola i tambur). Nakon sprovedenih arheoloških ispitivanja, ustanovljeno je da su freske postojale na trideset i dva lokaliteta. Od toga ih je u Bosni očuvano, u fragmentima ili veoma oštećeno, u svega devetnaest pravoslavnih crkava. Iako su mahom islikavane krajem XVI i početkom XVII veka, po već utvrđenim ikonografskim kanonima u srpsko-vizantijskom stilu, čiji su se uticaji prelivali iz susedne Srbije, ipak nijedan fresko-ansambl nije uspeo da dosegne umetnički kvalitet, sjaj i monumentalnost svojih uzora: Studenice, Sopoćana ili Mileševe.

Okončanje gradnje bio je prvi korak do celovitosti, ali se smatralo da je objekat konačno dovršen tek oslikavanjem i ukrašavanjem unutrašnjosti: ikonostas, fresko-repertoar, zidne dekoracije, ređe mozaici i reljefni ukrasi. Tek u takvim slučajevima hram bi ispunjavao svoju bogoslužbenu namenu. Ali okolnosti su uglavnom upravljale i trenutnom situacijom, pa su pojedini hramovi oslikavani delimično, i u važnijim partijama.

Takav slučaj je i sa Crkvom Svete Trojice. Detaljnim ispitivačkim radovima, ispod, ponekad čak i višeslojnog naknadno dorađivanog fresko-slikarstva, pronađen je stariji malterni sloj sa primesama slame i životinjskih dlaka, što je bila uobičajena receptura kvalitetne podloge za oslikavanje.

Nažalost, iako dobrih namera, ipak najveću opasnost predstavljali su samouki slikari, amateri i priučeni majstori, a koji su bez ikakve kontrole ili predznanja o vrednosti zatečenog, preslikavali delove prvobitnog fresko-sloja. Tako se i danas na dva pandantifa naziru nevešto urađene predstave heruvima, verovatno oslikane krajem XVIII ili s početka XIX veka, na neadekvatnoj malternoj podlozi, odnosno na suvom malteru, manje kvalitetnim uljanim bojama, dešavalo se i temperom.

Delimičnim ispitivanjem, u leto 1969. godine, koje je sa ekipom stručnjaka sproveo istoričar umetnosti i dobar poznavalac srednjovekovnog zidnog slikarstva na tlu Bosne i Hercegovine, Zdravko Kajmaković, pronađeni su samo ulomci starijih fresaka. Reč je o stilizovanim biljnim ornamentima koji su oivičavali osam postojećih prozora u kubetu. Prostor između otvora ostao je, po svemu sudeći, neoslikan. Međutim, pri samom vrhu kupole otkrivena su dva manja ulomka svetloružičaste i zelenkaste boje. Pretpostavlja se da je reč o delovima odeće, što pokazuje da je u kaloti kupole mogla biti oslikana kompozicija Svete Trojice, patrona crkve, ili, što je bilo uobičajenije i češće za pravoslavne hramove – predstava Hrista Pantokratora, ali sa izostankom predstave proroka u tamburu.

Novopronađeni stariji fragmenti jasno pokazuju da Crkva Svete Trojice i nije imala bogate i moćne ktitore, što je i primarni razlog parcijalnog oslikavanja. Manja je verovatnoća da je islikavanje iz nekih razloga napušteno, mada i to nije bio redak slučaj.

S obzirom na to da nisu u celosti sprovedena detaljna ispitivanja u unutrašnjosti hrama, postoji mogućnost da su pored eventualne predstave u kaloti kupole i nešto izražajnije izvedene ornamentalne dekoracije oko otvora u tamburu, postojala još neka oslikana mesta (u najvišim zonama crkve), a što bi moglo biti dobar izazov za buduće istraživače.

Laura Barna

[i] Filipović, M. i Đ. Mazalić (1950): „Manastir Tamna“, Spomenik SAN XCIX, str. 116–117. Beograd.