Sveti Ahilije u Arilju – Crkva na nemirnoj granici

Crkva svetog Ahilija u Arilju, foto Dragan Bosnić, za Blago Srbije, Artis Centar

Podignuta na visoravni koja se diže iznad ušća Rzava i Moravicu, crkva Svetog Ahilija u Arilju jedan je od retkih srednjovekovnih hramova u Srbiji koji dominira svojim prirodnim okruženjem. U vreme kada je sagrađena i oslikana, ova prekrasna građevina nalazila se u blizini nemirne granice sa koje su znali da udare neprijateljski raspoloženi Ugari, ali i Tatari, Kumani, Pečenjezi, te drugi inoverni i nemilosrdni osvajači vični sejanju straha i pogibelji. I ne samo hram Svetog Ahilija u Arilju, već i druge crkve određene za sedišta tada mlade autokefalne crkve u Srba, behu postavljene u graničnim regijama srednjovekovne srpske države. Kao da je Sava Nemanjić, prvi srpski arhiepiskop, želeo da i narod i državu verom zaštiti od mnogobrojnih, svirepih osvajača. 

Iako prvobitno okružen manstirskim kompleksom, hram u Arilju još tokom srednjeg veka postaje centar oko koga će nastati čitava jedna varoš koja u korenu svog toponima nosi ime ćutljivog larijskog svetitelja Ahilija, čudotvorca koji se vatreno borio protiv Arija i njegove jeresi na prvom Vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine.

Sve se u Arilju, zapadnosrpskoj varošici, koja se u moderno doba okitila titulom prestonice maline, već vekovima odigrava u senci ovog visokog hrama karakterističnih romaničkih fasada. 

Gradnja ariljskog hrama se pripusuje kralju Dragutinu Nemanjiću, a njeno nastajanje smešta u sam kraj 13. veka. Višegodišnja istraživanja ariljskog kompleksa su, međutim, ukazala da je ova crkva, najviša među srpskim srednjovekovnim građevinama, podignuta na temeljima starijeg, ranohrišćanskog martirijuma kružnog oblika. Činjenica da je Moravička episkopija u Arilju teško stradala tokom upada Tatara i Kumana sredinom 13. veka, najdirektnije ukazuje na to da je kralj Dragutin, najverovatnije, stariju, oštećenu crkvu obnovio i dao da se ona ponovo oslika.

Sveti Ahilije – freska u Crkvi svetog Ahilija u Arilju, foto Dragan Bosnić, za Blago Srbije, Artis Centar

Ariljski hram je jedina građevina iz 13. veka na kojoj se vide ostaci fresko dekoracije na spoljnim fasadama, koja je bila slikana terakot crvenom bojom da se podražava vizantijski stil gradnje naizmeničnim slaganjem kamena i opeke. Sagrađen u obliku slobodnog krsta sa polukružnom apsidom i masivnom spoljnom pripratom dograđenom najverovatnije početkom 14. veka, hram Svetog Ahilija ima kupolu postavljenu na neobično visokom tamburu sa mnoštvom polukružnih prozora. Visoko u prstenu tambura slikari ariljske crkve ispisali su da je ona živopisana za vladavine kralja Milutina, a po volji kralja Dragutina Nemanjića, godine 1296. O kraljevim ktitorskim aktivnostima u Arilju nesporno svedoči i jedan od najlepših Dragutinovih portreta na južnom zidu unutrašnje priprate, na kome su naslikana kraljevska braća, ali i Dragutinova supruga, ugarska princeza Katelina.

Ariljska crkva ima jedan od najreprezentativnijih i najbolje očuvanih živopisa u korpusu srpskog freskoslikarstva 13. veka. Na njoj su radila trojica majstora, najverovatnije Grka, među kojima i onaj slikar koji je živopisao po Dragutinovoj narudžbini deo fresko-ansambla u crkvi Svetog Petra i Pavla u Rasu, ali i kraljevu grobnu kapelu u kompleksu manastira Đurđevi Stupovi u Rasu. 

Ariljska crkva je istinska galerija portreta Nemanjića, ali i vladajućih srpskih arhijereja. U njoj se prvi put pojavljuje neobična predstava krilatog Jovana Preteče na desnom zidu kraj oltarske pregrade, kao i Poklonjenje žrtvi u oltarskoj apsidi na kome je Juda Iskariotski naslikan bez oreola oko glave. Stojeći Hrist Didaskalos ka kome se kreće povorka Nemanjića monaha, naslikan u južnoj zoni naosa, proglašen je 1971. u Parizu, na izložbi reprodukcija fresaka hrišćanskog Istoka, najlepšom freskom.

Kralj Milutin, kralj Dragutin i kraljica Katalina, Arilje, Crkva svetog Ahilija, foto Dragan Bosnić za Blago Srbije, Artis Centar

Samo se u Ariljskoj crkvi može pratiti jedinstveni postupak harmonizacije prirodnog i slikanog svetla na freskama, a njena znamenita predstava Plavog anđela u sceni Blagovesti, koja već vekovima inspiriše pesnike, naslikana visoko na levom zidu kraj oltarske pregrade, jedna je od najlepših fresaka u ukupnom nasleđu srpskog srednjovekovnog stvaralaštva.

Nemanjići monasi – Kralj Uroš i Jelena Anžujska – Crkva svetog Ahilija, Arilje, foto Dragan Bosnić za Blago Srbije, Artis Centar

Ariljska crkva, koja je u svojoj dugoj i burnoj istoriji bila i episkopija i mitropolija, danas je samo parohijski hram, u čijoj se unutrašnjoj priprati nalazi mirotočivi grob mlađeg Dragutinovog sina, princa Urošica, koji je upravo ovde prerano umro kao monah Stefan tokom duhovnih priprema da zauzme mesto srpskog arhiepiskopa. Sa ostacima zidova srednjevekovnog utvrđenja koje je opasivalo, čudesno zelenim Rzavom, tom najčistijom rekom u Evropi, divnom prirodom, bogatom i plodnom zemljom, Ariljska crkva predstavlja kulturni i duhovni biser u srcu jedne licidarski lepe varoši poznate po vrednim i gostoljubivim ljudima, dobroj hrani i odličnoj rakiji od šljiva, ali i maline, kojoj su Ariljci podigli spomenik nadomak hrama Svetog Ahilija.

Tamara Ognjević, ARTIS CENTAR

Blago Srbije, Beograd 2012.