Trepanacija – Probušene lobanje iz prošlosti

Trepanirana lobanja, foto Muzej Vojvodine

Najstarija poznata hirurška intervencija na glavi – lobanji čoveka, trepanacija, poznata je u nauci još iz Hipokratovih zapisa, gde su navedeni i instrumenti-alati kojima se ova operacija izvodila. Prvi pomen trepanacije u Srbiji susreće se 1883. godine ali se 1900. godina može uzeti kao početak proučavanja ovog fenomena. Poznate su nam lobanje sa trepanacijom iz različitih istorijskih perioda i nalazišta – dva lokaliteta iz bronzanog doba – Mokrin i Kriva Reka, nekropola iz antičkog Viminacijuma, srednjovekovna nekropola iz Gamzigrada i nekropola iz manastira Davidovica.

Jedna  trepanirana ljudska lobanja intrigira i posetioce stalne postavke Muzeja Vojvodine. Ona potiče iz ranog bronzanog doba, a vlasništvo je Narodnog muzeja u Kikindi. Lobanja ima neobične šupljine kružnog oblika, koji predstavljaju tragove trepanacije – prvog oblika hiruške prakse. Predstavlja jednu od devet trepaniranih lobanja koje su otkrivene arheološkim istraživanjem velike mokrinske nekropole, u kojoj su sahranjeni pripadnici jedne ljudske grupe koja je živela u periodu od 2100. do 1800. godine p. n. e.

Etnološka istraživanja pokazuju da je ova praksa bila raširena i u XIX veku, a s obzirom na to da je širom sveta pronađeno nekoliko hiljada trepaniranih lobanja, ovaj fenomen može se smatrati opštom pojavom koja nam govori o prvim medicinskim znanjima, povremeno pokazujući svoju religijsku (ritualnu) i psihološku stranu (sujeverje). Zahvaljujući otkrićima medicinskih instrumenata, mi danas znamo kako su izgledale alatke kojima su pojedinci – „šamani“, „majstori“ ili „lekari“ – izvodili trepanaciju. Zastrašujući instrumenti ili „trepane“ bili su razni noževi, dleta, strugači, čekići i nazubljene burgije, vrlo slični onima koji se i danas koriste u neurohirurgiji.

Sima Trojanović, prvi srpski školovani antropolog, govori o trepanaciji u XIX veku koja se zadržala kod Srba, Arbanasa i Crnogoraca. „U udaljenim planinskim oblastima Balkanskog poluostrva, održali su se pojedini starinski običaji, i način života sve do danas, koji su u ostalim delovima Evrope napušteni pre mnogo stoleća kao štetni i primitivni.  Pomenuti običaji su u Zapadnoj Evropi pobuđivali grozotu, dok u u Staroj Srbiji pod turskom vlašću, kao i u celoj Albaniji, praktokovani kao nešto sasvim obično i normalno. Svi ti surovi običaji održali su se zbog slabe organizacije, što znači da država uopšte nije egzistirala, nego plemensko uređenje. Razlozi zbog kojih su srpski seljaci glave trepanirali su različite prirode: najčešće su to povrede zadobijene u ratovima. Drugi razlog je da se trepanacijom rešavaju neuralgične bolesti, ludilo i česte glavobolje“.

Trepanacija prikazana na gravuri Pitera Treverisa iz 1521. godine

U Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji trepanaciju su radili ljudi iz naroda, nazivani „medig“ ili „doktor“. Prva zabrana trepanacije u Crnoj Gori potiče od kneza Danila 1856. godine. Ljudi koji se bave trepanacijom prelaze u Staru Srbiju ili u Dalmaciju. U centralnoj Srbiji se, prema Trojanoviću, nisu vršile trepanacije.

Dva najstarija lokaliteta gde su pronađene trepanirane lobanje su  Mokrin i Kriva Reka. U mokrinskoj nekropoli nisu pronađeni instrumenti za trepanaciju a u Krivoj Reci je utvrđeno da su trepanacije rađene metalnim burgijama, te se ovo smatra i prvim instrumentima za ovu surovu tehniku lečenja.

Medicina u Viminacijumu bila je dobro razvijena. Ipak, nekoliko lobanja sa trepanacijom pronađenih na ovom lokalitetu potvrđuju da se ova operacija izvodila starijom tehnikom struganja. U srednjovekovnoj nekropoli u Gamzigradu pronađena je jedna trepanirana lobanja  za koju su naučnici utvrdili da se radi o čoveku koji je posle ovakve operacije živeo još nekoliko godina.

U stalnoj postavci Muzeja Vojvodine možete pronaći i trepaniranu lobanju. Podsećamo da tokom manifestacije Muzeji Srbije deset dana od 10 do 10 možete posetiti stalnu postavku besplatno.

S.Spasić