Valjevo 1914-1915. godine – grad bolnica

Valjevo 1914-1915, grad-bolnica, Narodni muzej Valjevo

Narodni muzej Valjevo je posle dvogodišnjih priprema, početkom aprila 2015. godine otvorio memorijalnu izložbu “Valjevo 1914-1915. godine – grad bolnica”. Snevničke i memoarske beleške stranaca koji su u to dramatično vreme boravili u Valjevu poslužili su kao osnovna narativna nit ove prezentacije. Izložba je posvećena svim žrtvama, kao i svima koji su pomogli da se epidemija tifusa pobedi, bez obzira na kojoj strani u ratu su se našli, jer Valjevska bolnica spojila ih je u velikoj i teškoj borbi protiv pošasti koja je kosila sve.

Dobro poznati i prihvaćen naziv  Valjevska bolnica, kada se radi o prvim godinama Prvog svetskog rata, ne odnosi se ni na jednu bolničku zgradu ili bolnicu kao instituciju, već povezuje događaje u kojima je čitav jedan grad postao velika bolnica. Valjevo je u ratnim planovima Kraljevine Srbije bilo zbog strateškog položaja predviđeno da bude jedan od glavnih centara Vojnog saniteta. Istu ulogu ovaj grad je imao i tokom Balkanskih ratova, kada je front bio daleko od samog grada. U Prvom svetskom ratu, blizina granice na Drini i sukobi na njoj pretvorili su Valjevo u sedište dve stalne i šest rezervnih bolnica, koje su bile smeštene u više desetina objekata širom grada.

Valjevo 1914-1915, grad-bolnica, Ambijentalna rekonstrukcija, Narodni muzej Valjevo

Prvih meseci rata, od jula do novembra 1914. godine, u valjevskim bolnicama zbrinjavani su ranjenici iz Prve i Druge neprijateljske ofanzive. Veliki broj stradalih (naročito tokom Druge ofanzive) doneo je jako teške trenutke u gradu, gde se osim velikog priliva ranjenika, pojavljuje i veliki broj izbeglica. U gradu koji je sa najužom okolinom imao oko 8000 stanovnika, u nekim trenucima boravi i više desetina hiljada ljudi. Srpski sanitet uz podršku građana Valjeva i stranih lekarskih misija, suočavao se sa uobičajenim problemima – ranjenima od metaka i šrapnela, ali i bolestima kao što su dizenterija, trbušni tifus, rekurens… Neke naznake pojave pegavog tifusa su primećene već tada u pojedinim slučajevima, ali ne i naznake epidemije.

Posle Treće austrougarske ofanzive i velike srpske pobede u Kolubarskoj bici, povratkom stanovništva i vojske u oslobođeni grad, Valjevo se suočava sa zastrašujućom epidemijom pegavog tifusa, koja je odnosila dnevno i po 100-150 ljudi. U ovom tragičnom razdoblju od vreme epidemije (decembar 1914-maj 1915) u Valjevu i okolini umrlo je više od 3.500 vojnika, 4.000 civila i oko 2.000 zarobljenika. U celoj Srbiji je tokom epidemije pegavog tifusa obolelo preko pola miliona ljudi, a broj umrlih procenjen je na preko 170.000.

Valjevo 1914-1915, grad-bolnica, Borba protiv bele vaši, Narodni muzej Valjevo

Valjevo i njegove bolnice smeštene po čitavom gradu, postali su simbol stradanja ali i požrtvovanosti, humanosti i međunarodne saradnje u borbi protiv zaraze do tada neviđenih razmera. Opisujući stanje u Valjevu, tadašnji načelnik Saniteta srpske vojske, pukovnik dr Lazar Genčić zabeležio je i ove redove: “Za smeštaj svih tih ranjenika bile su zauzete sve kasarne, hoteli, kafane, kafanice, svi magacini. Mnogobrojni ranjenici ležali su na patosima, samo negde na slamnjačama, inače samo na slami ili senu, sa ili bez ikakvog pokrivača. Lako ranjeni su celoga dana bili zakrčili valjevske ulice i prikupljali su se oko zavojištaradi previja, a u podne i uveče oko kazana radi iskrane, a teško ranjeni čekali su sa očajanjem red da budu pregledani, previjeni, bolje smešteni i evakuisani u pozadinu. Svi oni čekaju da ih zbrinu svega 26 lekara i to od njih svega 10 im mogu pomoći, a ostalih 16 se bavi administrativnim poslovima u sanitetskom odeljenju Vrhovne komande, a potrebno bi bilo bar njih 150.”

Dr Ludvig Hiršfeld, poljski lekar, mikrobiolog, koji je pre Prvog svetskog rata radio u Švajcarskoj na univerzitetu, u proleće 1915. godine sa suprugom Hanom došao je u Valjevo gde aktivno učestvuje u suzbijanju epidemije. U njegovim memoarima pod nazivom “Istorija jednog života” beleži i sledeće redove: “Ogromna austrijska armija povlači se u rasulu i panici (…) i ostavlja 60.000 zarobljenika. No Srbija nema dovoljno hrane za te ljude, nema smeštaj, nema dezinfekcione opreme. Puni su vaši, a pojedini slučajevi pegavog tifusa među zarobljenicima pretvaraju se u požar koji je doslovno izgoreo celu zemlju. Dovoljno je da se kaže da je od četiri miliona ljudi oboleo milion, da su od 360 lekara oboleli gotovo svi a umrlo 126.”

Valjevo 1914-1915, grad-bolnica, Narodni muzej Valjevo

Veliki broj lekara, humanitarnih radnika i dobrovoljnih bolničarki prošlo kroz Valjevo u borbi protiv epidemije tifusa. Mnogi od njih ostali su svetli primeri humanizma i lične žrtve. Ostao je zapamćen doktor Semjuel Kuk, koji je odbio da primi vakciju govoreći da je ona potrebnija srpskim vojnicima. Ostala je upamćena herojska žrtva mnogih drugih lekara, osoblja, dobrovoljnih bolničarki, koje su delile tragičnu sudbinu srpskog naroda. Verovatno najpoznatija među njima je žrtva Nadežde Petrović, dobrovoljne bolničarke iz dva balkanska i svetskog rata, koja se oglušila o ubeđivanja porodice i vrhovne komande da ode i pomogne zemlji na drugi način. Njena poslednja slika koja prikazuje šatore poljske bolnice u Valjevu, slikana između dva dežuranja među onemoćalim ranjenicima,  ostala je kao tužni svedok jednog bogatog i naglo prekinutog umetničkog uzleta, “prinetog na oltar otadžbine” kako je vest o Nadeždinoj smrti objavila  Rezervna bolnica u Valjevu u aprilu 1915. godine.

Izložba u Narodnom muzeju Valjevo, seća se svih onih koji su se borili protiv epidemije, koji su zaboravljajući sa koje su strane tu stigli, zajedno pokušavali da pobede u ratu protiv bele vaši koja je za sobom ostavljala pomor. Pored fotografija iz perioda epidemije, izložena je arhivska građa, a posetioci imaju priliku da vide i lekarsku opremu, hirurški materijal iz perioda Prvog svetskog rata, kao i ambijentalnu rekonstrukciju bolničkog šatora. Izložbu prati odličan katalog, organizovan je i bogat prateći program.

S.Spasić

za tekst su korišćeni materijali iz kataloga izložbe “Valjevo 1914-1915. godine – grad bolnica” Narodnog muzeja Valjevo.