Zvečanska tvrđava, od nemanjićkog sjaja do napuštenih ruševina

Ostaci tvrđave Zvečan, foto Andrija.b via Wikipedia

Nedaleko od istoimenog naselja, u blizini ušća reke Sitnice u Ibar, nalaze se ostaci značajnog rimskog, vizantijskog i srpskog srednjovekovnog grada i tvrđave Zvečan. Ovo utvrđenje na vrhu vulkanske kupe a na visini od oko 800 metara nadmorske visine, smatrano je za  jedno od najjačih u nemanjićkoj Srbiji. Ovde su se ukrštali značajni trgovački putevi, karavani koji su išli pream Kosovu i Metohiji na jugu, pored Ibra uzvodno ka severu i za Bosnu ka zapadu. Ova tvrđava kasnije je služila kao zaštita rudnika u Trepči.

Nije poznato kada je tvrđava Zvečan podignuta. Podaci o postojanju utvrđenja vode nas do praistorije i antičkog perioda. Prvo pominjanje ovog utvrđenja vraća nas u period od 1091. do 1094. godine, u vreme pograničnih borni Srba i Vizantinaca na Kosovu Polju. Zvečan je u to vreme bio pogranično utvrđenje raškog župana Vukana, gde su započeti i mirovni pregovori sa vizantijskim carem Aleksijem I Komninom.

Zvečan, crtež iz 1530. godine

U Zvečanu je stotinak godina kasnije, nakon pobede Stefana Nemanje nad Vizantincima, održana služba za dobar ishod bitke, u crkvi Svetog Đorđa u Zvečanu. U jednom od kraljevskih dvorova Nemanjića u okviru utvrđenja, svoj je život okončao i kralj Stefan Dečanski, 1331. Zvečanom su vladali Nemanjići sve do cara Uroša koji je grad dao na upravu čelniku Musi, zetu kneza Lazara, koga je knez Vojislav Vojinović primorao da mu 1363. godine preda Zvečan u zamenu za Brvenik na Ibru. Posle njegovog naslednika Nikole Altomanovića, Zvečan ulazi u sastav države Vuka Brankovića. Turci su Zvečan zauzeli odmah posle Kosovske bitke 1389. godine. Pogodan strateški položaj ovog grada Turci su veoma cenili i koristili su za svoju ekspanziju, naročito u pravcu Bosne. Sve do 18. veka tu je bila smeštena turska vojna posada. Posle toga tvrđava Zvečan je napuštena i prepuštena propadanju.

O izgledu Zvečana tokom XIX veka podaci se mogu pronaći kod putopisaca koji su sa dosta interesovanja opisivali napuštene ruševine ovog grada koji nazivaju kraljevskim i navode da se u njemu nalazila vladarska palata.

Ostaci Zvečana, foto Republički zavod za spomenike kulture

Grad Zvečan činio je utvrđeni Gornji grad na najvišem delu uzvišenja, gde se orkuženi sa pet kula nalaze ostaci crkve Svetog Đorđa i donžon kule osmougaonog oblika. Posebnu vrednost ovog srednjovekovnog grada činila su dva izvora na padini koja su bila povezana sa kulom na vrhu. Na nižem sloju grada uzdizao se bedem ojačan kulama, a ovaj veliki zid obuhvatao je južne padine i podnožje brda. Ispod glavnog bedema, stajao je niski bedem na jugozapadu sa nekoliko građevina čija se namena ne zna. Glavni ulaz u utvrđenje nalazio se na krajnjem zapadu tvrđave. U severnom delu Zvečana pronađen je lagum koji je spuštao do izvora u podnožju brda.

Zvečan nije arheološki mnogo ispitan, arheološka ispitivanja i konzervacija izvedeni su u periodu od 1957. do 1960. godine. Zvečanska tvrđava je 1990. godine proglašena Spomenikom kulture od izuzetnog značaja i pod zaštitom je Republike Srbije.

S.Spasić