Minhenski psaltir, najobimniji spomenik srpske minijature

Minhenski psaltir, XIV vek, minijatura, Psalam 67 – Vaskrsenje Hristovo

Minhenska državna biblioteka mesto je na kome se čuvaju brojni i dragoceni slovenski rukopisi, a među njima i slavni srpski psaltir iz poslednje četvrtine XIV veka. Na prvoj strani rukopisa zapisano je na latinskom objašnjenje kako je ovaj srednjovekovni rukopis stigao u Minhen: “Istum librum mirabilem e Turcia secum attulit et ad perpetuam reique suique memoriam couventui Dei-Cellensi dono dedit praenobilis ac gratiosus dominus Wolfgangus Henricus Gemel de Flischbach, Praepositus in Linden, militiae electoralis bavaricae commissarius generalis, 9. Januarii 1689.”

Psaltir je poklonjem manastiru Gotteszell. Kraće vreme bio je u Regensburgu u manastiru svetog Emerama, a početkom XIX veka dospeo je u Minhen.

Iz rukopisa se vidi da je pripadao despotu Đurđu Brankoviću, da se početkom XVII nalazio u fruškogorskom manastiru Privina Glava. Između 1627. i 1630. godine Psaltir je bio deo bibliioteke srpskog patrijarha Pajsija u Vrdniku. Patrijarh, veliki bibliofil, dao je da se Psaltir popravi i poveže, kao i da se prekopira, zajedno sa minijaturama. Ta kopija nije sačuvana, jer je izgorela u bombardovanju Narodne biblioteke Srbije 6. aprila 1941. godine, ali i Psaltir i njegova kopija postali su poznati 1906. godine kada su objavljeni u Spomenicima bečke akademije. Objavio ih je Jozef Štrigovski, koji je bio ubeđen da je u srpskom psaltiru pronašao argument u tadašnjoj polemici Istok ili Vizantija. Štrigovski se 1906. godine nalazio u Siriji, pa je i psaltir doveden u vezu sa Sirijom.

Iako je u kritikama u to vreme odbijena teorija Štrikovskog, Psaltir je izazvao široko interesovanje u tadašnjoj istoriji umetnosti.

Minhenski psaltir, XIV vek, minijatura, Psalam 18 – Sveti Duh posećuje Davida

U Državnoj biblioteci u Minhenu, u odeljenju za rukopise, retke autografe – Manuscripta mediaevalia, codices iconographici – raskošni rukopis Srpskog psaltira (Der Serbische Psalter) čuva se pod signaturom Co. slav. 4 Papier, 231 Blatt, Serbien.

Pretpostavlja se da je napisan ili za vreme kneza Lazara illi njegovog sina despota Stefana Lazarevića. To je ujedno najobimniji rukopis srpskog minijaturnog slikarstva, a sadrži 148 veličanstvenih minijatura, mnogih na čitavim stranicama Psaltira. Ikonografski model Srpskog psaltira je vizantijski, pisan je na crkvenoslovenskom jeziku srpske redakcije. Ispod slika crvenom bojom upisana je legenda koja ima odlike narodnog jezika, puluuncijalima. Iako je Štrigovski osporavan, njegove zasluge za ispitivanje Srpskog psaltira su od najvećeg značaja. On je taj spomenik starog srpskog minijaturnog slikarstva uneo u istoriju umetnosti, opisao ga besprekorno i ikonografski analizirao i relativno tačno datovao. Glavni kritičari Štrigovskog bili su Mije i Kondakov, koji su dobro poznavali srpsko slikarstvo, te su lako konstatovali da su minijature psaltira u skladu sa slikarstvom na freskama iz XIV veka na Balkanu.

Minhenski psaltir, XIV vek, minijatura, Vsjakoe dihanije da hvalit Gospoda

Ilustracije Srpskog psaltira mogu se podeliti u četiri grupe. Najbrojnije su ilustracije događaja iz Starog zaveta, pre svega prizori iz života autora Psalama, cara Davida. Posebnu grupu čine i scene koje kao ilustracije tumače psaltir. Novozavetne scene koje se u raznim ciklusima ponavljaju spadaju u treću grupu, a odvojenu celinu čine ilustracije crkvenih pesama, među kojima se posebno ističu scene Bogorodičinog Akatista.

Posmatrajući ilustracije Psaltira, mogu se povuć paralele sa mnogim freskama iste i slične sadržine, koje pronalazimo u Dečanima, Prizrenu, Markovom manastiru i manastiru Matejče (oba u današnjoj Severnoj Makedoniji), pa čak i u Ohridu.

Minhenski psaltir je jedan od najvažnijih umetničkih spomenika iz poslednjih godina XIV veka i svedočanatvo poslednjeg velikog stila stare  srpske umetnosti.