Srpski manastiri u Bosni – Liplje

Manastir Liplje, Foto Laura Barna

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

Na severozapadu Bosne, između Banjaluke i Doboja (nekadašnja Dabrobosanska mitropolija, a današnja Eparhija banjalučka), dvadesetak kilometara od naselja Teslića, na severnim obroncima planine Borje, uz ušće potoka Mliječnice u reku Bistricu, smešten je Manastir Liplje sa crkvom posvećenoj Blagoveštenju Presvete Bogorodice. Prema narodnom predanju, ime manastira kao i sela Liplje vodi od obilja lipove šume, dok drugo predanje navodi da naziv sela, pa i manastira, potiče od vrste trave – lipice kojom su obrasli okolni pašnjaci i livade.

Istorija i legende manastira Liplje

I za Liplje je kao i za većinu bosanskih srednjovekovnih pravoslavnih sakralnih objekata vezano predanje o Nemanjićima – zadužbinarima. Njegova rana istorija nije još dovoljno rasvetljena. Do danas, jedna od živo očuvanih legendi govori o Svetom Savi kao ktitoru i osnivaču manastira Liplje.

Ovaj podatak uklesan je i prilikom obnove manastirske crkve 1867–1879. godine na nadvratniku zapadnog portala. Do tada je hram bio posvećen Svetom Nikoli, a od te godine osvećen je u slavu Blagoveštenja Bogorodičinog. Naime, konkretno je pomenuta godina nastanka i gradnje – 1219, što je donekle i razumljivo, budući da je te godine Sveti Sava izdejstvovao autokefalnost Srpske pravoslavne crkve, a što je bio značajan kulturološki pomak, ali i podsticajan događaj u verskoj istoriji srpskoga naroda koja je mogla podstaći i crkveno graditeljstvo. Međutim, da je ova legenda bez nekog realnijeg pokrića ukazuje i činjenica da se Liplje, kao naselje, u pisanim izvorima pominje tek od 1273. godine, a sâm manastir od kraja XV stoleća, i to u Kruševskom pomeniku manastira Dobrun kod Višegrada. U tom pomeniku upisana su imena monaha manastira Liplja i susednog Stuplja. Nažalost, Kruševski pomenik nije očuvan, stradao je u požaru, izazvanom bombardovanjem Narodne biblioteke u Beogradu 6. aprila 1941. godine, te je nemoguć uvid u preciznije datovanje.

Natpis sa nadvratnika zapadnog portala iz 1879. Foto Laura Barna

Izvesnije je ipak da je manastirska crkva podignuta krajem XIII veka i to je potkrepljeno i tvrdnjama prepodobnog Justina Ćelijskog, ali i očuvanom legendom u ovim krajevima koja potvrđuje da je reč o ličnoj zadužbini kralja Dragutina.

Sadašnja crkva je verovatno sagrađena na temeljima već postojeće građevine, tzv. crkvišta.

Prvi pouzdaniji dokument o nastanku Liplja potiče iz druge polovine XVI veka, kada je u njemu u čin jeromonaha proizveden izvesni sveštenik Ilija, o čemu postoji i zapis u lipljanskom Psaltiru štampanom u Veneciji 1570. U tom Psaltiru pominju se i veze Liplja i Osovice (smatra se da je reč o manastiru pod planinom Motajicom kod Kobaša, a čiji su materijalni tragovi danas potpuno nestali, i zadržao se pomen jedino u predanjima i legendama, ali i retkim i nedovoljno preciznim zapisima).

Već od kraja XVI, a naročito od početka XVII stoleća, brojniji su zapisi o manastiru Liplje, uglavnom u dokumentima i knjigama lokalnih prepisivača i monaha, koji su beležili važna dešavanja vezana za sam manastir, parohiju, pa i širi region.

Tako je 1612. godine u Mineju, kojeg je prepisao izvesni Danilo u Hramu svetog Nikole, pomenut lipljanski starac – jeromonah Gerasim, kao i osovički iguman Hristofor jeromonah. Nejasno je i po ovoj pisanoj ostavštini utvrditi u kakvim su tačno odnosima i vezama bili pomenuti manastiri – Liplje i Osovica. Čak postoje i pretpostavke da je reč o istom manastiru, i da bi Osovica moglo biti starije ime za Liplje.

Isti prepisivač, monah Danilo, opisao je i prirodnu katastrofu koja je zadesila manastir Liplje: „Godine 7123 (1615)… nadođe poplava i obuze portu, razori crkvu i konake, ne ostade kamen na kamenu i utopi se deset monaha i četiri đaka, od vode izbjegoše samo trojica…“ Iako nije iz zapisanog sasvim jasno da li se nesreća odnosi konkretno na Liplje ili njegov metoh u blizini, priklešten u kanjonu reke Bistrice, gde je verovatnije da se od dugotrajnih kiša pokrenulo klizište i odnelo građevinu zajedno sa monasima koji nisu hteli da je napuste. Ova pretpostavka veoma dobrog poznavaoca istorije manastira Liplje profesora Svetozara Dušanića sasvim je mogućna, s obzirom na učestala pominjanja crkve u pisanim izvorima i posle te 1615. godine, a i arhitektonskim i stilskim karakteristikama crkvene građevine koja se sasvim sigurno datuje pre ovog vremena.

Godine 1696. u vreme bečkog rata, Liplje je izgorelo gotovo do temelja a bratstvo se rasulo u obližnje manastire. O ovom turskom pogromu svedoče beleške iz manastira Orahovice u Slavoniji, gde se kaže da su dva manastira – Liplje i Stuplje – u potpunosti stradali. Riznica manastira Liplje, a naročito njen bogat fond rukopisnih i štampanih knjiga, u potpunosti je opljačkana i raznesena, a crkva je spaljena i od nje su ostali samo goli zidovi. Zabeleženo je da su se tom prilikom obrušili čak i svodovi i krov, a olovni pokrov sa kupole hrama skinut je i odnesen. Sve pomoćne građevine (kameni konak, zvonik veoma lepe izrade) srušeni su do te mere da su se jedva mogli nazreti tragovi temelja. Kaluđeri i služitelji, u želji da spasu dragocenosti, bežeći pred turskim zulumom, nosili su sa sobom što su mogli da ponesu. Utočište su potražili mahom u duhovno bliskom manastiru Orahovici.

Veoma dugo crkva je ostala pusta, čamila je u ruševinama punih dvesto sedamdeset godina, što je bilo dovoljno da u potpunosti nestane i pomen o nekadašnjem fresko-slikarstvu. I tek su u periodu od 1867. do 1879. na njoj obavljene ozbiljnije intervencije (sačuvan je natpis o tim intervencijama u nadvratniku zapadnog portala). Radovi su uglavnom rađeni zahvaljujući darežljivosti meštana, njihovoj upornosti i želji da se u celosti oživi ovo sveto mesto. Mada je pored želje trebalo i domišljatosti i snalažljivosti jer je na snazi i dalje bila zabrana Osmanlija o bilo kakvoj gradnji ili obnovi pravoslavnih hramova. Tako je u ovim krajevima očuvana legenda po kojoj su se parohijani, pod vođstvom sveštenikâ Koste Dušanića, Ilije Vukovića i Riste Jungića dosetili na koji način da navedu turskog sultana da im izda ferman (dozvolu) za obnovu. Dozvola je izdejstvovana 15. avgusta 1858. godine, a zauzvrat sultanu je ponuđeno „stotinu volova i stotinu ovnova“. Ne odolevši primamljivoj ponudi, sultan pristaje, ali pod uslovom da se radovi na obnovi crkve okončaju za tri dana. Radovi su, međutim, potrajali i završeni su tek 1879. godine, kako je ostalo zapisano – uz cenu od 1.700 dukata. Posle obnove, manastir je duži period funkcionisao kao mirska (parohijska) crkva.

Na mestu starog zvonika, godine 1922. podignut je novi, masivni i prilično nezgrapan, za čiju gradnju je upotrebljen materijal od ruševnog starog konaka. Nažalost, po kvalitetu izrade ni približno nije bio adekvatan nekadašnjoj građevini.
Nazivi toponima u okolini manastira i uopšte na planini Borje (Solila, Pojila, Planište, Pojatina, Mliječnica, Kaluđerski majdan, Kaluđerska luka…) potvrđuju da je nekada ovo mesto bilo životno veoma razuđeno, bogato sitnom i krupnom stokom, šumom, vodama, pašnjacima i obradivom zemljom, a da je bratstvo manastira bilo za tamošnje prilike izuzetno brojno, revnosno i aktivno. Ostali su pomeni o desetinama, pa i stotinama monaha, manastirskih služitelja, iskušenika i đaka koji su živeli, radili ili samo kratko, nekim poslom, boravili u manastiru Liplje i njegovom obližnjem metohu.

Zna se da je u Liplju radila i prepisivačka radionica, bezmalo od njegovog osnivanja, ali je manastir bio i škola i izvor pismenosti za brojne parohijane željne novih znanja.

Za vreme Drugog svetskog rata, manastir Liplje delio je sudbinu ostalih srednjovekovnih bosanskih pravoslavnih hramova. Bombardovan je od strane nemačke avijacije, i tom prilikom delimično su oštećeni crkva, ali i pomoćni objekti.

Ipak, 1965. godine konačno je obnovljeno i konsolidovano monaštvo na čelu sa jeromonahom Justinom, a obnavljanjem bratstva ponovo je uspostavljen redovan manastirski život.

Crkva je u potpunosti obnovljena i osveštana tek 1984. godine, što je ostalo zabeleženo na ploči smeštenoj u unutrašnjosti hrama: „U slavu božju obnovljen je ovaj sveti manastir 1984. godine blagoslovom episkopa banjalučkog Jefrema, trudom jeromonaha Save i vjernika parohije lipljanske. Osvećenje su izvršili 5. avgusta 1984. godine ep[iskop] dalmatinski Nikolaj, ep[iskop] zvorničko-tuzlanski Vasilije, i ep[iskop]banjalučki Jefrem, uz sasluženje više sveštenika i prisustvo oko deset hiljada vjernika. Kum obnovljenog manastira Svetislav Gavrić iz Liplja, sa domaćicom Nevenkom i sinom Nedeljkom.“

Sa zapadne strane crkve uklonjen je zvonik iz 1922. godine i izgrađen novi, kao i manastirski konak, dok je na južnoj strani smeštena trpezarija sa brojnim ekonomskim zgradama. Na potoku Mliječnici podignuta je vodenica i stupa za sukno za potrebe monaha, ali i parohijana.
Danas su praznik Blagovesti manastirska slava.

Crkva Blagoveštenja Presvete Bogorodice, pogled sa jugozapada, foto Laura Barna

Arhitektura i slikarstvo

Uticaj raške graditeljske škole neosporno je bio jak i preko reke Drine, premda su usled nemilih društveno-političkih okolnosti i veće materijalne oskudice bosanske građevine bile tek skromnija varijanta uzora iz susedne Srbije.

Crkva Blagoveštenja Presvete Bogorodice jednobrodna je krstoobrazna građevina sa polukružnom apsidom na istoku i jedva vidljivo izraženim bočnim pevnicama koje spolja lome ravnu površinu zida, čineći dinamičnim ceo korpus građevine. Prostor pravougaone priprate iste je širine kao i prostor naosa, što građevini daje harmoničan sklad. Tom skladu doprinosi i masivno zasvođen poluobličasti svod koji se direktno oslanja i nadovezuje na bočne zidove.

Spolja, razuđena igra krovnih masa vidno ističe krstoobraznu osnovu hrama.

Elegantnom građevinskom izvedbom, crkva manastira Liplje jedna je od istaknutijih srednjovekovnih bosanskih sakralnih objekata, što govori i o kulturi i istančanom ukusu poručioca (ktitora). Njenoj lepoti naročito doprinosi izduženost i vitkost kupole (naime, Crkva Blagoveštenja Bogorodice spada u red najviših tamošnjih objekata sa svojom visinom od preko dvadeset metara). Kupola sa klasičnim osmostranim tamburom konstruisana je na kockastom, u raškom stilu ukrašenom postolju. Kupola je oslonjena na četiri slobodna izrazito masivna stupca, koja su povezana poluobličastim lukovima i svodovima manjeg raspona. Ovakva kohezivnost u gradnji verovatno je onemogućila da se prilikom obrušavanja gornjih delova crkve, u stradalnim vremenima, sruši i kupola. Naime, sve ukazuje na to da je celokupna kupolna konstrukcija iz vremena prve gradnje i da je očuvana gotovo u celosti.

Fragmenti freskoslikarstva iz manastirske kripte, Foto Laura Barna

Crkva manastira Liplje građena je od lomljenog, grubo obrađenog kamena, što joj je davalo onu prirodnu draž, uklapajući se u okolni ambijent, zajedno sa dograđenim i dobro ukomponovanim tremom na zapadu, ispred priprate. Tim istim kamenom, vađenim sa susednih brda, popločani su naos i priprata, samo su kamene ploče u unutrašnjosti pažljivo obrađene klesanjem, i očuvane su u potpunosti do danas.

*
Slikarstvo lipljanske crkve ostalo je očuvano samo u pokojim ulomcima ruševnih delova nekada oslikanih zidova, pronađenih u poslednjim arheološkim radovima na manastirskom kompleksu. Lokalitet u blizini manastirske crkve na kojem je pronađeno obilje malternih islikavanih delova unutrašnjosti hrama ukazuje na činjenicu da su sistematski i namerno pohranjeni upravo na jednom mestu kao svetinja od izuzetne važnosti, ne bi li se koliko-toliko sačuvali. Ti fragmenti svedoče da je crkva nekada bila živopisana i to od učenih majstora. Ali fragmenti su nedovoljno reprezentativni da bi se izvela bilo kakva rekonstrukcija i na taj način utvrdilo makar približno vreme oslikavanja crkve. Pretpostavlja se da je oslikavanje, bar parcijalno, obavljeno krajem XV veka, verovatno čak i neposredno po izgradnji.