Srpski manastiri u Bosni -Ozren

Manastir Ozren sa crkvom Svetog NIkole, Foto L. Barna

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

Na istoimenoj planini u severoistočnoj Bosni, sedam kilometara južno od Petrovog Sela, u blizini gradića Maglaj, smešten je manastir Ozren sa crkvom posvećenoj Svetom Nikoli. Prijatan ambijent planinskog okruženja dodatno naglašava i tok reke Usore, a što je postalo uobičajeno da se svi izolovaniji manastirski kompleksi podižu uz rečne tokove.

Istorija

Kao i za većinu bosanskih srednjovekovnih bogomolja, i za manastir Ozren važi predanje da je zadužbina Nemanjića, a čije bi se uporište moglo potražiti u činjenici da je kralj Stefan Dragutin, kao ugarski zet ali i vazal, dobio na upravu severoistočne oblasti Bosne – Soli i Usora, kojima je vladao od 1284. do 1316. godine. U tom periodu mogla je biti podignuta i crkva, na čijoj bi se osnovi bazirao današnji manastir Ozren. Ali, malo je verovatno da je ovo predanje verodostojno, s obzirom na postojeći zapis u Tronoškom rodoslovu, u kom se navode poimenice zadužbine kralja Dragutina u ovim oblastima (Lomnica, Papraća i Rača), ali se manastir Ozren ne pominje čak ni kao eventualna zadužbina jednog od kraljevih sinova Vladislava ili Urošica.

Prvi očuvani trag koji sasvim jasno upućuje da je Crkva Svetog Nikole bila u bogoslužbenoj funkciji u drugoj polovini XVI veka, jeste uklesani natpis iznad ulaznih vrata u naosu crkve: „Si sveti božanstveni hram pop(a)tosa pop Jakov iz plemena Marića u spasenje sebe i roditelja…“[1]   U natpisu se pominje godina 1587. i obavest da je otac Jakov Marić tada popatosao crkvu, što bi mogao biti pokazatelj da je crkva nastala u vreme najveće ekspanzije crkvenog graditeljstva na ovom području, neposredno posle obnove Pećke patrijaršije (1557), ali što je i paradoksalno, u vreme jasne turske uredbe o zabrani podizanja novih hrišćanskih bogomolja, osim obnove već postojećih, građenih pre turske okupacije. Ovome u prilog ide i arhitektonsko rešenje ozrenske crkve, čije uzore treba potrežiti u manastirskim crkvama Moravske škole XIV i XV stoleća u Srbiji, ali i fragmenti očuvanog fresko-živopisa karakterističnog za to razdoblje.

Učestalije pominjanje manastira Ozren bilo je od 1589. do 1592. godine u rukopisima jeromonaha Timoteja koji je u tom periodu boravio u Hramu Svetog Nikole, postoje podaci da je čak i učestvovao u njegovoj obnovi. U Penegiriku (1589) monah Timotej, Ozren prvi put pominje kao manastir pod starešinstvom igumana Joakima, najverovatnije iz natpisa u naosu pominjanog popa Jakova, što bi moglo navesti na pretpostavku da je crkva postojala kao mirska još 1557. godine kada se po sačuvanim podacima otac Jakov zamonašio. Neretko, na marginama prepisivanih rukopisa, jeromonah Timotej beležio je i sasvim lična zapažanja o stanju i uslovima u kojima je živelo pravoslavno stanovništvo, otporu i inaćenju državnoj upravi, duhovnim i kulturnim aktivnostima i odnosima unutar manastira, ali i opštim društveno-političkim prilikama pod tuđinskom upravom.  Manastirski kompleks prilično je stradao, a monaštvo primorano da se raseli u austrijsko-turskom ratu 1690. godine, kao i u vreme Drugog svetskog rata, kada je crkva prilično oštećena bombardovanjem a manastirska riznica, biblioteka i arhiva poharane i spaljene.

Tokom XVIII veka manastir Ozren je potpuno opusteo, prepušten na brigu i starateljstvo okolnog življa i milostinje.

Postoje pisani podaci da je manastirski kompleks temeljnije obnavljan u dva navrata. Prvi put 1775. godine uz zalaganje dvojice trebinjskih kaluđera: Josifa i Joanikija, dok je druga obnova usledila 1841/1842, uz blagoslov turskih vlasti, a koju je predvodio prota Marko Marijanović.

Na zapadnoj strani, pred pripratom, 1878. godine dozidan je zvonik male arhitektonske vrednosti, iako skladno ukomponovan u manastirsku celinu.

Putopisci i beležničari XIX veka ostavili su zapise o postojanju škole pri manastiru Ozren, a koja će se obnoviti 1885. godine, kada se ponovo okuplja i aktivira monaško bratstvo.

Danas je manastir Ozren, kao celina, proglašen nacionalnim spomenikom od izuzetne duhovne i kulturne važnosti u Bosni i Hercegovini.

Arhitektura Crkve Svetog Nikole

Crkva Svetog Nikole, jednobrodna krstoobrazna građevina podužnog tipa sa transeptom, spada u red monumentalnijih sakralnih objekata na tlu Bosne, zajedno sa crkvama manastira Papraće i Lomnice. Nad centralnim delom, gde se seku naos i transept, izdiže se kupola, koju pridržavaju četiri slobodna stupca a čija konstrukcija seče prostor naosa na zapadni i istočni travej jednakih razmera. Istočni travej u celosti zauzima oltarski prostor koji se završava u unutrašnjosti polukružnom, a spolja petostranom apsidom.

Ozren – osnova crkve Svetog Nikole

Transept preseca vertikalnu, podužnu osovinu hrama, orijentisanu u pravcu: istok–zapad, sa tri ukomponovana arhitektonska modula: centralna kupolna konstrukcija, te bočne pevnice, koje tek neznatno strče izvan zidne mase ravni fasade, ali ipak dovoljno da naglase utisak dinamičnosti spoljašnjeg izgleda hrama.

Tambur kupole je u unutrašnjosti cilindričan, dok je spolja osmostran i otvoren sa osam lučno zasvedenih, uzanih prozora, završenih dvostrukim redom arkada usečenih u zidnu masu. Friz slepih arkadica spolja ukrašava vrh tambura, ali i pravougaono postolje kupole, dok su u apsidalnom delu arkade nešto većih dimenzija.

Bogoslužbene prostorije, proskomidija i đakonikon, obeležene su plitkim nišama u istočnom zidu crkve, a od potkupolnih stubaca odvojene su redom polukružnih lukova.

Priprata i naos sa oltarskim prostorom predstavljaju jedinstven arhitektonski korpus, organizovan i građevinski realizovan u istom vremenskom periodu. Sudeći po skladnom arhitektonskom rešenju i preciznom osećaju za razmere, rađeni su od strane protomajstora izuzetnih tehničkih znanja i veština.

Inače, cela građevina (priprata i naos) zasvedena je podužnim poluobličastim svodom. Jedino su noseći lukovi kupole, kao i svodovi iznad pevnica, blago prelomljeni, što pojačava opšti utisak dinamičnosti.
Crkva Svetog Nikole otvorena je sa dva portala: na zapadnoj strani, na priprati, dok je drugi na severnom zidu naosa. Način obrade i pravljenja portala i prozora ozrenske crkve, uključujući i dekorativnu plastiku, nesumnjivo upućuje na isto poreklo sa grupacijom sakralnih objekata Raške škole (XIII vek). Ovaj uticaj i ne čudi ako se ima u vidu značaj kulta loze Nemanjića u oblastima Podrinja.

Podsticajan uzor za podizanje crkava manastira Ozren, Lomnica i Liplje po složenosti arhitektonskog plana mogla je biti crkva manastira Papraće u severoistočnoj Bosni, iako je ozrenska Crkva Svetog Nikole po prostornom konceptu znatno svedenije osnove, ali i gabarita. Otuda i izostanak istočnog traveja kao zasebnog modula.

Kako je to bilo uobičajeno u ovim krajevima, prvenstveno iz ekonomskih razloga, manastirska crkva je građena od raznih vrsta kamena dovoženih iz okoline, lako dostupnih sa planine Ozren. Noseći zidovi rađeni su od otvorenozelenog serpentina složenog u vodoravne nizove, prožetog belim vijugavim žilama, što deluje prilično dekorativno, dok su spoljne ivice hrama ojačane pravilno tesanim blokovima peščara. Naročito prijatan utisak ostavlja izrada portala od crvenkastog krečnjaka.

Živopis Crkve Svetog Nikole

Očuvani ikonografski repertoar fresko-slikarstva na području Bosne potiče uglavnom iz vremena turske uprave, i nikada nije uspeo doseći onaj sjaj i lepotu obrade detalja fresaka Studenice, Mileševe ili Sopoćana. Porast interesovanja za srednjovekovno slikarstvo, pa i umetnost uopšte, doživelo je svoju kulminaciju krajem XIX i početkom XX veka, kada na scenu stupaju, pored mnoštva zainteresovanih stranih istraživača i putopisaca, i prvi domaći školovani istoričari umetnosti i arheolozi. Međutim, interesovanje za bosansku sakralnu umetnost krajnje je minorno i svodi se tek na šturu evidenciju ili uzgredan pomen, uz iznimno interesovanje za opšte istorijske tokove pod patronatom Osmanlija.

Retko se dešavalo, s obzirom na okolnosti, da su sveštenstvo, okolno stanovništvo, pa i pojedini ktitori imali dovoljno finansijskih sredstava da dovedu i plate živopisce iz drugih zemalja, već su, iz želje da se crkva što pre osposobi za bogoslužbene radnje, pozivani trećerazredni, priučeni majstori, često i lokalni seoski, uglavnom samozvani slikari. Ponekad je živopisanje počinjao jedan, a završavao drugi ktitor, a katkad i više njih učestvovalo je donacijama u dugom vremenskom periodu na oslikavanju bogomolje.

Slučaj Crkve Svetog Nikole ne odstupa od ovog, već uspostavljenog pravila. Freske u naosu i priprati nastajale su u izvesnim vremenskim razmacima i dela su različitih majstora, iako se dugo verovalo da ih je radila ista ruka. S obzirom na to da je prostor naosa imao po važnosti prioritet, oslikan je pre priprate, u kojoj postoji natpis o vremenu kada su freske rađene, odnosno završene (1608/1609).

U centralnoj apsidi na kompoziciji s predstavom Grigorija Bogoslova i Kirila Filozofa, na dnu svitka koji pridržava Sveti Kiril, pažljivo je krasnopisom iscrtan potpis (ali ne i datum) prezvitera Strahinje. O njemu se veoma malo zna, osim da je poreklom iz sela Budimlja kod Ivangrada u Crnoj Gori (staro Berane). Iako istoričar umetnosti Zdravko Kajmaković pominje kao mogućni toponim njegova porekla selo Budimliu u višegradskom okrugu, u neposrednoj blizini Dobruna, a gde će pop Strahinja 1605–1606. godine ostaviti svoj živopisački trag u spoljnoj priprati manastira Dobrun. U Dobrunu je, pretpostavlja se po zapisu u Kruševskom (Dobrunskom) pomeniku, pop Strahinja boravio, na putu za Ozren. Živopis u ozrenskom naosu datiran je u 1605. godinu i najverovatnije je rađen u letnjim mesecima.

Slikarstvo popa Strahinje karakteriše primitivan i pomalo naivan pristup predstavljenim likovima, osobito u realizaciji onih najbitnijih delova: glave svetitelja, ali i proporcije tela, dok mu je kolorit suv i beživotan, čemu je prvenstveno uzrokovala zanatska neusavršenost. Fizionomije njegovih likova deluju prilično sirovo, što ovo slikarstvo približava u to vreme učestalim grupacijama samoukih i priučenih slikara. Uprkos tome, ne može mu se osporiti vrhunsko poznavanje ikonografskog repertoara srpsko-vizantijskog fresko-slikarstva.

Manastir Ozren, Potpis popa Strahinje u apsidi

Freske iz naosa, tambura i kubeta, kao i oltarskog prostora lošijeg su kvaliteta od onih iz priprate, a i sama priprema, pa i postupak rada na njima, pokazuju malo tehnološko predznanje i umeće popa Strahinje, što je uslovilo njihovo brzo propadanje. Danas su te freske u veoma lošem stanju, sačuvane tek u ulomcima.

Rad popa Strahinje moguće je kontinuirano pratiti od 1591. do 1620. godine, budući da je svoja dela uredno potpisivao.

Veoma je malo validnih biografskih podataka koji bi bliže predstavili domaće zografe, što se može donekle pravdati malom ili gotovo beznačajnom njihovom ulogom u društvu. Verovatno je to bio i ključni razlog što se domaći živopisci nisu potpisivali na svojim fresko-ansamblima. Tako je do dan danas ostao bezuspešan pokušaj stručnjaka da otkriju identitet živopisca dekoracije priprate ozrenske crkve, očuvane samo u fragmentima na zapadnom zidu (Bogorodica sa Hristom, detalji predstave života Svetog Nikole, te predstava Marije Egipćanke), koji o sebi nije ostavio nikakvih podataka, osim godine rada na freskama (1608/1609).

Za razliku od živopisa popa Strahinje, majstor iz priprate znatno je obdareniji umetnik, i to je vidljivo naročito u predstavljanju i načinu obrade fizionomija likova. Uopšte, kompozicije mu deluju skladnije ukomponovane, dok mu je kolorit čistiji, s više sjajnosti ali i svežine. Naročitu pažnju ovaj majstor posvećuje bojenosti inkarnata likova, odnosu svetla i senke, iako je možda prenaglašen linearizam u predstavi draperija, biljne ornamentike, ali i pojedinih predmeta iz pozadine (kao da im je umetnik pridavao manju važnost).

Manastir Ozren, Bogorodica Umilenija iz priprate

Slikar ozrenske priprate svoje uzore imao je u delima italo-kritskih majstora sa juga. Naime, pretpostavlja se da je slikarsko umeće sticao u radionicama preostalih grčkih majstora, koji su u to vreme boravili i radili na našem Primorju.

Kao i pop Strahinja, ni majstor priprate nije imao tehnoloških znanja, pa tako ni njegove freske nisu odolele zubu vremena.

Neposredno po oslikavanju ozrenske priprate, ovog majstora put će navesti u hercegovački manastir Žitomislić. Nažalost, žitomislićke freske gotovo su potpuno uništene i nemoguće je praviti komparacije.

Laura Barna

[1] Nilević, B. (1990): Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pećke patrijaršije. Sarajevo: „Veselin Masleša“, str. 147.