Deni Didro – 300 godina od rođenja

Deni Didro, 1767, Luj Mišel van Lo, Luvr, Pariz

Ovih dana navršava se trista godina od rođenja francuskog prosvetiteljskog književnika, mislioca, filozofa, umetničkog kritičara, koji nam je pre svega ostao najpoznatiji kao jedan od tvoraca Enciklopedije. 

 Deni Didro rođen je u Langru, u Šampanji, 5. oktobra 1713. godine u porodici Didijea Didroa, zanatlije i Anželik Vinjeron, koja je u tom braku rodila petoro dece, od kojih je troje odraslo. Didroov otac želeo je da Deni postane crkveni velikodostojanstvenik i poslao ga je u jezuitsku školu. Posle završene škole, Deni odbija sveštenički poziv i odlazi u Pariz na dalje školovanje u koledžu Arkur. Proučava filozofiju, interesuje se za klasične jezike i matematiku. Nemirnog duha, ni na jednom poslu se ne zadržava duže i živi boemski, skoro kao beskućnik, izdržavajući se davanjem časova i povremenim prevođenjem. Na marginama pariskog društva životario je desetak godina, sklapajući prijateljstva, a 1742. godine susreće se i sprijateljuje sa još jednim od značajnih umova tog doba, Žan Žakom Rusoom.

Vreme u kome je Didro sazrevao ujedno je i vreme francuskog Prosvetiteljstva, vreme zrelo za promene u društvu u kome se osećala veoma velika potreba za intelektualno jakim pojedincima koji će preokrenuti tok istorije. I kako to biva u određenim periodima, veliki ljudi su se i pojavili, skoro vršnjaci po rođenju,  Didro, Ruso, Dalamber, Holbah, Grim, Tirgo, a nešto stariji Volter i Monteskje. I sa istorijske pozornice nestali su kao i epoha u kojoj su stvarali, skoro istovremeno.

Mladost Denija Didroa i njegovih prijatelja i saradnika proticala je pod velom zatvaranja 43 štamparije u gradovima kraljevine Francuske. Već 1739. i Didro anonimno štampa spise protiv verskog fanatizma i uopšte, protiv režima. “Istoriju Grčke” Didro prevodi 1743. godine a zatim učestvuje u prevodu šest tomova “Medicinskog rečnika” Džejmsa Londona. Te 1743. godine se i ženi Antoanetom Šampion, sa kojom dobija decu ali samo jedna ćerka Anželik preživljava. Skoro istovremeno ostvaruje vezu i sa gospođom Puizje i sa Sofi Volan. Iz pisama koja je sa Sofi razmenjivao, može se možda najviše saznati o atmosferi i svakodnevnom životu u filozofskim krugovima tadašnjeg Pariza. Dve godine kasnije piše pregovor prevodu knjige filozofa Šeftsberija u kome po prvi put iznosi svoje mišljenje da se fanatizam ne slaže sa religijom i da vernik pre svega mora biti human. Ubrzo posle ovoga, štampa i prvu autorsku knjigu “Filozofske misli”, kojom navlači na sebe bes katoličke crkve i pariski parlament donosi odluku da se knjiga spali. Didro nastavlja svoju borbu protiv crkvenih dogmi, objavljujući “Skeptikovu šetnju” 1747. i “Diskretan nakit” 1748. godine. Sukob sa crkvom dostiže vrhunac objavljivanjem knjige “Pismo o slepima za upotrebu onima koji vide” i Didroa hapse. Provodi u zatvoru tri meseca. Tu u dokolici, detaljnije  razrađuje i ideju Enciklopedije.

Naslovna strana Enciklopedije. Pun naslov: Enciklopedija ili sistematski rečnik nauka, umetnosti i veština, 1751.

ENCIKLOPEDIJA

 U vreme kada nije bilo štampe, političkih partija, tribina, Enciklopedija je predstavljala pravi manifest borbe protiv despotije, verskog mračnjaštva i fanatizma Didro i Dalamber pišu predgovor za prvi tom, Didro piše najviše članaka iz oblasti filozofije, umetnosti i zanata. Didro, borbeni ateista, znao je tačno kako treba da izgleda Enciklopedija, ali i da je neophodno da se oko nje okupe sve misaone i intelektualne snage, bez obzira na njihove međusobne razlike u mišljenjima. Pored Dalambera, koga je u to vreme znala čitava Evropa, za Enciklopediju je zadobio i Voltera, Rusoa, Monteskjea, Bifona i druge umove svog doba, a najbliži saradnici postali su mu Holbah, marmontel, Grim i još nekoliko drugih.

Već prva sveska Enciklopedije 1751. izazvala je pravu uzbunu, a posle druge sveske, broj pretplatnika se popeo na preko dve hiljade. Režim je sa druge strane, sve više pritiskao intelektualce i obračunavao se sa njima sve oštrije, uvodeći na kraju i smrtnu kaznu za pisce i štampare koji nisu dobili zvaničnu dozvolu. Volter je predlagao da se sa štampanjem nastavi u Berlinu, ali je Didro smatrao da je uticaj mnogo jači ako ostane i bori se iznutra. Iako se ponovo suočio sa naredbom da se prve dve sveske enciklopedije unište, štampanje nije zabranjeno i Didro je počev od 1753. godine, kada je objavio treći tom, pa do 1757. svake godine objavio novu svesku Enciklopedije. Zbog jednog Dalamberovog teksta pod odrednicom “Ženeva”, državni savet zabranjuje dalje štampanje i distribuciju svih prethodnih tomova. Osma sveska izlazi ilegalno 1759. godine. Svojim upornim radom, ponekad u nemogućim uslovima, pod pretnjom smrtne kazne, Didro je stekao i mnoge moćne prijatelje i zaptitnike među evropskim vladarima. Fridrih Drugi ga poziva u Berlin, a Katarina Druga, ruska carica, poziva ga u Petrograd. Za caricu je Didro imao još jedan tajni zadatak: da traga za umetničkim delima koja je carica otkupljivala iz evropskih kolekcija. Carica je zauzvrat od Didroa otkupila njegovu kompletnu biblioteku, dajući mu uz otkup i redovnu platu i mogućnost da biblioteka sa njim ostane dok je živ pa tek onda da se prebaci u Rusiju.

Borba oko Enciklopedije trajala je više od 20 godina i poslednjih 11 svezaka pretplatnici dobijaju 1774. godine, u vreme kada se pariske ulice već zagrevaju događajima koji najavljuju burne i krvave godine Revolucije. Deni Didro Revoluciju nije dočekao. Umro je od stomačnog oboljenja 31. jula 1784. godine u Parizu gde je i sahranjen. Carica Katarina je dobila biblioteku koju je, zajedno sa Volterovom bibliotekom,  poklonila Nacionalnoj biblioteci Rusije, gde se i danas čuva.

S. Spasić