Monah ili boem – Mileta Jakšić (1863–1935)

Vasa Stajić, Mileta Jakšić i Veljko Petrović

Laura Barna: Esejom protiv zaborava

Sinovac najizrazitijeg predstavnika srpskog romantizma Đure Jakšića. Možda bi to bila odrednica koja bi ovog pesnika i pripovedača pobliže definisala u srpskoj književnosti. Nažalost, pitanje slave varljiva je kategorija, jer zahteva pored talenta i snagu volje i pokretačku energiju koja omogućava da kreativni talenat osvaja i pleni, obezbeđujući osvajaču i plenitelju epitet „slavni“.

Kao i Laza Kostić, već u sedmoj godini Mileta Jakšić ostaje bez životnog oslonca – majke Emilije, pod strogom svešteničkom prismotrom dede Dionisija i oca Jovana koji su službovali u Srpskoj Crnji. Školovao se u Novom Sadu, Osijeku, kratko vreme i u Beču na Filozofskom fakultetu, u klasi profesora Jagića i Minora (1893), dok bogosloviju, koja će mu biti pored literature i životni poziv, uči u Sremskim Karlovcima.

Neobičan je Miletin hodogram: od prve službe nastavnika Monaške škole u manastiru Hopovo 1896, preko beležnika konzistorije u Temišvaru (1901–1903), pa sve do rodne Crnje u kojoj nasleđuje i preuzima očevu parohiju. Ipak, bogosloviju nikada nije prihvatio punog srca i otvorenog uma, što je i razlog zbog kojeg se 1919. godine preseljava u Novi Sad i zauvek napušta sveštenički poziv, zaposlivši se kao bibliotekar Matice srpske. Već 1922. odlazi u prestonicu, i Beograd postaje njegovo konačno odredište u kom je više gladovao i bolovao nego ugodno živeo, izmešten na periferiji, daleko od gradskog pulsa (Ivina, Niška ulica).

Sahranjen je na Novom groblju u Beogradu 1935. godine, pored svoga strica Đure Jakšića.

Mileta Jakšić

Po prirodi, Mileta Jakšić je bio veoma nedruželjubiv, zatvoren u sopstvene prostore. Izbegavao je mesta na kojima se sastajao i okupljao umetnički svet, večito na marginama aktuelnosti i dešavanja. Njegova spoljašnjost mnogo je govorila i o njegovom unutarnjem stanju duha. Neugledan, ni po čemu upadljiv ili dopadljiv, nije se trudio da privuče pažnju sagovornika. Čak je to odbijao i rečitošću, boemujući na iznimno osobenjački način, drugačiji od već prihvaćenog od strane realista, namerno tapkajući u mestu ostaje duboko urinut u vodama romantizma. Ali uprkos tom opštem utisku, koji neretko stičemo na prvo viđenje ili prvi razgovor, njegove pesme plenile su osećajnošću i autohtonom iskrenošću. One su odraz pesnikovog sporog, ali staloženog životnog ritma, bez iznenađenja, oscilirajuće strasti, inovativnosti ili upuštanja „novih vetrova“ koji bi razvejali prazninu zgušnjavanu iracionalnim strahovima i zebnjama, začinjavanu ekstremnim sujeverjem, ali u koju su utkana čista emotivna stanja, urođena a ne stečena ili prihvatana iz navike, pa i konvencija. Njegovi tuga, radost, bol, patnja, sreća, snovi i java nose prizvuk iskonskog šarma, ali ipak nedovoljno sugestivnog i prodornog da bi ostavili trajan pečat, vidljiv do današnjeg dana.

Kao duša mrtvih što su zalutali
Na mesto bledog, dalekog sećanja.

Jakšićeva lirika je umrljana paleta sivih nijansi, crnih noldeovskih kontura koje omeđavaju lični ali i opšti tragizam, po emotivnim nabojima bliskim Disu, ali i Simi Panduroviću. U njegovim pesmama priroda ima prizvuk neposlušne sluškinje. One nemaju dodirnih tačaka niti ukrštaja s folkloristikom mesta iz kog su ponikle. Spontano izrečeni stihovi, bez pretenzija na istorizam ili intelektualizam, prerastaju u vanvremeni i nadistorični pev u slavu tužnog čoveka čija se nesrećna sudbina presipa iz vremena u vreme kao iz obruča u obruč.

I može se reći da je Mileta Jakšić živeo i stvarao lišen one, tako često svojstvene osobenosti umetnika: radoznalosti ili možda ljubopitljivosti za druge predele, pejzaže, zemlje, kulture, narode… zatvoren u sopstvenoj „prokletoj avliji“, svesno odbijajući da se priključi avangardnim pokretima koji su svoja uporišta tražili u komešaju artizma zapadnih zemalja na razmeđu vekova. Njihovi predstavnici školovali su se ili su odlazili različitim povodima na Zapad i potom prenosili iskustva, otvarajući nove vidike, krčeći put modernizmu ionako istorijom preopterećenog Balkana – za Novog čoveka. Stoga su stihovi Milete Jakšića kao ličnosne molitve koje se izgovaraju u sebi i za sebe. Individualizovana svetinja.

Godine 1899. u Kikindi izlazi njegova prva zbirka, sastavljena od pesama objavljivanih po časopisima (Stražilovo, Bosanska vila, Brankovo kolo). I na nož je dočekana od tadašnjeg najrelevantnijeg kritičara Ljubomira Nedića, čiji konzervativizam nije mogao da pomiri zvukovno razuđene stihove sa znakovno jednoličnim pesimističkim izražajem, ne prepoznajući one najtananije i doista teško uočljive pulsacije umetničkih nerava koji održavaju unutarnju koherentnost pesme građenu toplinom i iznimnom ljubavlju, ali dobro učvoranu u poruku koja, uprkos osobenog, pronosi svojstvo univerzalnog. Nakon ove ishitrene Nedićeve osude, Mileta Jakšić se povlači u još dublju senku još zabačenijeg iracionalnog predgrađa, ne prihvatajući činjenicu da je čak i loša kritika bolja od ravnodušnosti i prećutkivanja.

Za života, o Mileti Jakšiću se veoma malo i pisalo i govorilo. Kritičari su ga uglavnom zaobilazili, čitaoci malo o njemu znali, a čemu je i sam doprineo, naročito od te za njega kobne 1899, kada se povukao u dobrovoljnu izolaciju, ne objavivši sve do 1922. godine nijednu knjigu poezije. I nije uspevao ni da oseti ni da prepozna onaj živi trenutak vremena, ne želeći da podilazi potraživanjima i očekivanjima čitalaštva, a koje su upravo burne okolnosti nametale i određivale. I nije uspevao, a možda ni hteo, olako da zalazi u vode bliskih književnih žanrova (putopisi, proza, refleksije, crtice, čak i likovne ili književne kritike…), s kojima su njegovi savremenici rado koketirali (Dučić, Šantić, Milan Rakić, Isidora Sekulić).

I tek pred starost, Mileta Jakšić počinje ozbiljnije da se zanima za pripovetku. Nemajući izbora, pritisnut nemaštinom i veoma konkretnom bedom, bio je prinuđen na unutarnji kompromis, ali ne i kompromis sa okolinom. Prvu zbirku priča objaviće 1900. u Mostaru, a iza njega će ostati dvadesetak, mahom autobiografskih pripovedaka neujednačenog kvaliteta i poetike. I one su, kao i njegova poezija, urastao krug u humusno tlo, u mesto koje pamti i velikodušno daruje i teme i osećajnost.

Nenametljivo ukomponovan ritam stihova, unutrašnja dinamika i višeznačna struktura pesme ostaće kao izdvojen poetički opus, jer tu svojevrsnu literarnu snagu Jakšić neće uspeti da ispolji kad je pripovetka posredi. I u istoriji srpske književnosti ostaće, pre svega kao liričar, tek onda i prozaista.

Jovan Skerlić je jednom prilikom rekao za Veljka Petrovića i Miletu Jakšića da su najveći živi pesnici stare Vojvodine. Ali Mileta Jakšić je, priznali mi to ili ne, drsko pogazio međe i zasluženo pristao u Društvo besmrtnih pesnika.

Laura Barna