Svetomir Nastasijević – Istraživač umetničke tajne

Miljano, momo Miljano, tekst Boško Ruđinčanin, muzika Svetomir Nastasijević, Legat braće Nastasijević, Gornji Milanovac, foto: P. Tišma

Uvertira

Knjiga „Muzika kao opšti fenomen u umetnostima“  Svetomira Nastasijevića (1902 -1979)  objavljena je pre četiri decenije u prvom kolu časopisa „Zamak kulture“ (Vrnjačka Banja 1972). Ovo zanimljivo delo, pisano sa ambicijom da se omogući „ostvarenje jedne Totalne estetike čiji bi ključevi i merila bili muzički fenomeni čije moći prodiru u tajne svih umetnosti“, i da se na taj način „ostvari jedinstvo estetskog polja“[1], predstavlja zaokružen i celovit teorijski pogled na umetničko stvaranje, svojevrsnu rekapitulaciju višedecenijskog stvaralaštva ovoga arhitekte, muzičkog pedagoga, kritičara, polemičara i jednog od najplodnijih srpskih kompozitora 20. veka[2]. Jedan od četvorice Nastasijevića čijim je stvaralaštvom obeležena epoha između dva svetska rata, Svetomir je u ovom delu u vidu analize odnosa muzike i arhitekture, skulpture, slikarstva i poezije predstavio vlastito, i ukupno umetničko iskustvo svoje porodice čije je osnovno interesovanje bila Umetnost, a jezik sporazumevanja Muzika. Stoga je istraživač koji sebi postavlja cilj da ovo delo tumači pred nimalo lakim zadatkom. Mnogostrukost uvida i širina sagledavanja umetničke, stvaralačke problematike koji su njime zahvaćeni mogu ga lako odvesti na stranputicu i udaljiti od suštine u kojoj i danas počiva njegov neumanjeni značaj.

Ono što smo u ovom slučaju tumačenja, nadamo se ne i poslednjem (a svakako ne i konačnom!), razmatrali kao osnovnu, okosnu i polazišnu tačku jeste pokušaj identifikovanja i interpretiranja mogućih izvora Nastasijevićeve estetičke teorije, kako onih koji su mu bili savremeni, tako i onih koji se u široj istorijskoj perspektivi ukazuju kao generatori njegovih bazičnih teorijskih postulacija. U ovako naznačenom smeru istraživanja podjednako važnim čine se i principi Nastasijevićeve analize odnosa umetnosti, njihova sistematizacija i sinteza, i na koncu, isticanje dometa i značaja njegovih uvida u kontekstu kompleksne problematike teorije i istorije umetnosti 20. veka. Sve ovo, svakako, nema puno značenje ako se iz našeg fokusa izuzmu i okolnosti nastanka ovog dela i uslovi u kojima je ono pre četrdeset godina ugledalo svetlost dana. Zbog toga nam je u svrhu njegovog osvetljavanja sa više polazišnih tačaka poslužila razna građa, koja se kreće od Nastasijevićeve prepiske, njegovih polemičkih tekstova i intervjua, preko biografija i muzikoloških studija na temu njegovog rada i stvaralaštva, do žive reči njegovih još trajućih prijatelja i poznanika[3].

Kada je početkom sedamdesetih godina u jednom razgovoru[4] upitan da oceni stanje i delovanje umetničke kritike u savremenom trenutku, Svetomir Nastasijević je, sasvim u maniru arhitekte, dao jedan veoma zanimljiv, takoreći polemičan odgovor: „Imam vrlo čudnu viziju o bivstvovanju i delovanju naše kritike o svima vrstama umetnosti: to je jedna tvrda, visoka i mnogima nepristupačna kula na tri sprata. U prizemlju stanuje Prećutkivanje, na prvom spratu Grdnja, na drugom Kolebanje, a na trećem Slavopojka. U kulu mogu da uđu samo Kritičari i „kritičari“, a od umetnika stvaraoca samo oni koji pripadaju trećem spratu u kome stanuje Slavopojka. Na kraju ozbiljno predlažem da se „friška“ kritika iz dnevnih listova izbaci. Umesto nje da se uvede kulturna, sadržajna i objektivna reportaža. Kritiku ustupiti stručnim časopisima. A u onu kulu uselio bih nove stanare: u prizemlju Čovek, na prvom spratu Moral, na drugom Istina, a na trećem Objektivnost“. Nadamo se da će ovaj rad zadovoljiti kriterijume koje je Svetomir Nastasijević postavio kritičkom promišljanju umetnosti.

Svetomir Nastasijević – Deset pesama mog brata Momčila, Beograd 1963, partiture

Prvi stav: Čovek

Izlaganja iz kojih se sastoji knjiga „Muzika kao opšti fenomen u umetnostima“ Svetomir Nastasijević pisao je tokom 1965. i početkom 1966. godine[5]. Zamislio ih je kao seriju predavanja: u uvodnom delu izložio je bazična polazišta svoje estetike, koja se ukratko svode na isticanje vrhunskog karaktera muzičke umetnosti, na tezu o muzičkom karakteru svakog akta istinske umetničke inspiracije, na prisutnost muzičkih fenomena u arhitekturi, vajarstvu, slikarstvu i poeziji, i na muziku kao temeljni princip koji nas uvodi u ključne i osnovne probleme stvaralačke problematike[6]. Ove svoje teze potkrepio je psihološkim, anatomskim i fizološkim karakteristikama čovekove prirode, naučnim dostignućima akustike, optike i teorije relativiteta[7]. Ovom uvodu usledile su razrade u vidu poglavlja u kojima je obradio problem odnosa muzike i arhitekture, muzike i vajarstva, muzike i slikarstva i muzike i poezije[8]. Naznačene podele nije se držao strogo, tako da u pojedinim poglavljima nailazimo na uvide koji se ne tiču samo odnosa umetnosti kome je određeno poglavlje posvećeno, već i na uvide koji se tiču čitave oblasti koje ovo delo svojom celinom zahvata. Takođe su pojedina poglavlja napisana sa više sistematičnosti i mara, dok se u nekima osnovna linija prekida digresijama koje, iako izvode čitaoca sa osnovnog kursa izlaganja, svakako nisu bez interesa za razumevanje celine autorovog pogleda na umetnost.

Živorad Nastasijević: Portret brata Svetomira, 1926. ulje, foto: MRTK, Gornji Milanovac, Legat braće Nastasijević

Rukopis ove knjige čekao je šest godina da bude objavljen[9]. Obzirom na sve veću popularnost književnog stvaralaštva njegovog brata Momčila u posleratnim decenijama, ova činjenica mogla bi da nas začudi[10]. Građa koja delimično osvetljava ovaj problem i okolnosti objavljivanja Svetomirove knjige je njegova prepiska sa Edvardom Gojem (1926-2000), profesorom na katedri za jugoslovensku književnost Univerziteta u Kembridžu[11]. Povod njihovom poznanstvu bio je tekst koji se ticao dva pesnička ciklusa Momčila Nastasijevića, „Gluhote“ i „Reči u kamenu“ na kome je Goj te 1966. godine, u kojoj je Svetomir okončao pisanje „Muzike kao opšteg fenomena u umetnostima“, predano radio. Uvid u pisma koja su neredovnim tempom ređali sve do 1975. godine, kada se njihov kontak prekida, nudi obilje korisnih informacija. Goj je Svetomirovog brata Momčila smatrao „najoriginalnijim pesnikom srpskim između dva rata“[12] i isticao da njegovo stvaralaštvo dokazuje „bankrotstvo nazovi-nadrealista kao što su Marko Ristić, Dedinac…“[13] U Svetomiru je Goj pronašao pouzdanog tumača Momčilove poezije i posrednika objavljivanju njegovog ogleda „O dva lirska ciklusa Momčila Nastasijevića“[14], čoveka izvanredno upućenog u umetničko stvaralaštvo sa kojim je mogao da raspravlja o problemima estetike i teorije umetnosti, dok je Svetomir u Goju pronašao mogućnost da populariše stvaralaštvo svoga brata i prevođenje njegovih dela, kao i sagovornika sa kojim je mogao da raspravlja o temi koja ga je u to vreme zaokupljala: o odnosu muzike i drugih umetnosti, u ovom slučaju muzike i poezije. U poslednjem pismu koje je uputio Edvardu Goju Svetomir Nastasijević sa zadovoljstvom ističe da je „napisao jednu interesantnu knjigu“[15], da je „veći broj ličnosti sa naročitim interesovanjem pročitalo njegovo delo,“ da su ga „prihvatili i obeležili kao noviju i originalnu estetiku“, i da mu je istom prilikom šalje i moli za njegovo mišljenje[16]. Bila je to knjiga „Muzika kao opšti fenomen u umetnostima“.

Kraj prvog dela teksta

Miodrag Danilović