Banjički logor – Logor „politički nepouzdanih i opasnih“

Muzej banjičkog logora – eksponat, foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda

Leontina Kravis, šezdesetjednogodišnja učiteljica u penziji, pripadnica komunističkog pokreta, zbog pisma upućenog tadašnjem predsedniku vlade Milanu Nediću u kome traži njegovo povlačenje, u decembru 1942. godine uhapšena je i upućena je u logor na Banjici. Nakon nekoliko meseci je streljana u Jajincima.

Leontina Kravis samo je jedna od 4.286 „politički nepouzdanih i opasnih“ žrtava, stradalih u drugom osnovanom logoru na području tada okupirane Jugoslavije. Formiran je po nalogu organa nemačke uprave i Gestapoa, a u realizaciji Dragomira Dragog Jovanovića, tadašnjeg šefa srpske državne bezbednosti kao i  upravnika grada Beograda. Otvoren za antifašiste, Banjički, ili kako su ga prvobitno nazvali „Logor Dedinje“, prve logoraše primio je 9. jula 1941. godine.  Smešteni u zgradi kasarne nekadašnjeg pešadijskog puka na Voždovcu označeni kao masoni, simpatizeri Draže Mihajlovića, probritanski orijentisani intelektualci, članovi NOP-a i naravno komunisti, trpeli su teror ne samo stranog okupatora već i sopstvene vlasti.

Naime, jedna trećina bila je pod nadzorom Nedićeve vlade, dok je ostali deo kontrolisao Gestapo. Za šefa je  postavljen brutalni islednik Svetozar Vujković, nekadašnji šef IV antikomunističkog odseka beogradske policije. Lično je naređivao i sprovodio mučenja, a pretpostavlja se da je odgovoran za smrt izvesnog broja logoraša. Srpskoj policiji je bilo dozvoljeno da hapsi i privodi, ali ne i da otpušta iz pritvora. Stvarnu vlast imala je Nemačka.

Koncentracioni logor Banjica

I pored toga što je logor pod vojnom komandom grada Beograda bio samo prvih šest meseci, što je dvojna uprava bila samo privid, prema knjigama logoraša najveći broj ubijenih bio je priveden od strane Srpske specijalne policije kojom su upravljali Ilija Paranos i Božidar Bećarević. Odnosno, smrtna presuda je izvršena nad trećinom onih koje su uhapsili srpski agenti.

Najveći broj streljan je u Jajincima, Jabuci, Skeli, Trostrukom Surduku, Malom Požarevcu, Mladenovcu, Marinkovoj bari i na Novom groblju. Izvestan broj stradao je u  pokretnoj gasnoj komori, poznatoj kao kamion “dušegupki”. Upravo na taj način 9.maja 1942. godine, život je izgubila, pored 225 nastradalih, i Sloboda Trajković sa porodicom, devojka Ive Lole Ribara, člana Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.

Muzej banjičkog logora, rekonstrukcija logoraške sobe, foto: Muzej grada Beograda

Deo logoraša i logorašica koji nisu ubijeni ili otpušteni, upućivan je na rad u rudnike u Boru, Kostolcu i Trepči, ili je velikim transportima prebacivan u logore Aušvic, Mauthauzen i Ravensbrik, kao i u logore u Norveškoj i Grčkoj. Poslednji transport sa Banjice je otišao u Mauthauzen 26. septembra 1944, odvodeći 700 logoraša. Pretpostavlja se da je preko Banjice u logore po Evropi upućeno između sedam i osam hiljada zatočenika.

U logoru je stradalo i 120 dece uzrasta od 7 do 17 godina. Među njima je bila i četvorogodišnja ćerka dr Rahele Mićić, lekarke hirurga u partizanskoj bolnici u Krupnju. Dovedene su na Banjicu 30. maja 1944, a zajedno streljane 1. oktobra 1944. godine, samo četiri dana pre nego što je logor prestao sa radom. To je bila ujedno i poslednja egzekucija logoraša, ubrzo nakon čega je Beograd oslobođen.

Četrdeset godina kasnije, povodom obeležavanja oslobođenja, Sava Mrmak u seriji Banjica emitovanoj na RTS-u upravo je opisao težak život logoraša u toj poslednjoj godini  postojanja istoimenog logora.

Otkrivanje spomenika žrtvama logora na Banjici, 15. novembra 1969.

Po završetku rata, zgrade nekadašnjeg logora su predate na korišćenje Jugoslovenskoj narodnoj armiji. U njima je otvorena i Vojna akademija. U jednom delu zgrade je 1969. godine uređen muzej, u kojem je predstavljen surovi sistem okupacije. Iste godine je skupština grada Beograda postavila i spomen obeležje ispred zgrade logora, koje je uradio vajar Kolja Milunović. Nova koncepcija muzeja realizovana je 1983. godine, a sa novim istraživačkim rezultatima 2001.godine predstavljena je izmenjena I dopunjena postavka.

Banjički muzej se nalazi na adresi Pavla Jurišića Šturma 33 i deo je Muzeja grada Beograda. Iako nemaju stalno zaposlenog kustosa, uprava muzeja se trudi da privuče što veći broj posetilaca. Nekadašnje organizovane posete učenika svih beogradskih škola su ukinute ali se broj individualnih poseta povećao i u obilazak godišnje dođe oko 1600 posetilaca . U cilju još većeg povećanja poseta, vrata muzeja  su,  osim četvrtkom i petkom, od ove nedelje otvorena i  subotom, od 10 -17 časova.  U  muzeju je  moguće videti preko 400 eksponata – izuzetno bogatu dokumentacionu građu sa kompletnim popisom identiteta svih žrtava, plakate, fotografije, veliku maketu logorskog kompleksa, lične predmete i crteže logoraša. Kao najatraktivnija osobenost muzeja izdvaja se memorijalna sala u kojoj je rekonstruisan ambijent logoraške sobe.

Milica Obradović

Tekst je nastao u okviru projekta “Mapiranje skrivene kulturne baštine Beograda – Vodič kroz skrivenu baštinu beogradskih opština“, koji je sufinansiran iz budzeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Službe za informisanje. (UNS Press Centar  i Avant Art magazin)