Kopitareva gradina – ušuškani dragulj Starog grada

Kuća u Šafarikovoj broj 4, Beograd, Kopitareva gradina, foto Zavod za zaštitu spomenika grada Beograda

U istočnom delu opštine Stari grad, na prostoru nekadašnje Mitropolitove bašte, omeđena ulicama Džordža Vašingtona, Hilandarskom, Šafarikovom, Đure Daničića, Jelene Ćetković i Bulevarom despota Stefana, krije se značajna kulturno-istorijska celina – Kopitareva gradina.

Uređenje ovog kraja započeto je šezdesetih godina 19. veka, a urbanizaciju je podstaklo podizanje Prve varoške bolnice u Ulici Džordža Vašingtona 19, 1868. godine. Izgrađena po projektu Jovana Frencla, a na inicijativu kneza Mihaila Obrenovića, ova zgrada, pored Kapetan-Mišinog zdanja predstavlja najznačajniji primerak romantizma u razvoju beogradske arhitekture. Odlikuje se čistoćom stila i jednostavnošću, kako u obradi fasada sa skromnom dekorativnom plastikom, tako u obradi unutrašnjih prostora, bez dekoracije, sa vidljivim konstruktivnim elementima svodova i arhitrava. Kao bolnica u kojoj su radili mnogi strani, ali i naši istaknuti lekari, predstavlja svedočanstvo i uspomenu na značajna imena u razvoju naše medicinske nauke i prakse. U njoj su danas smešteni Srpsko lekarsko društvo, Muzej srpskog lekarskog društva, odeljenje Muzeja nauke i tehnike, kao i Dom zdravlja Stari grad – Medicina rada. U okviru Muzeja srpskog lekarskog društva nalaze se brojni instrumenti, dokumentacija i fotografije od antičkog perioda pa sve do 20.veka, koji istovremeno svedoče o bolestima ljudi i razvoju zdravstva i medicine u Srbiji.

Kuća Jovana Cvijića – memorijalni muzej, Foto: Muzej grada Beograda

Jedinstvena po svojim ambijentalnim i arhitektonskim odlikama, Kopitareva gradina i danas čuva autentični izgled objekata klasičnog i secesijskog stila nastalih u prvim decenijama dvadesetog veka. Većina je realizovana prema projektu vodećih srpskih arhitekata ovog razdoblja poput Stojana Titelbaha, Jelisavete Načić, Danila Vladisavljevića, a poseban pečat ostavio je Milan Antonović. Rođeni Beograđanin, skoro čitav svoj radni vek proveo je kao ,,privatan arhitekta”, što je u to vreme bila prava hrabrost, jer su svi inženjeri i arhitekte bili u državnoj službi. Kuća Dragoljuba Antonovića u Hilandarskoj 9 koju je projektovao 1907. godine, kao i njegova sopstvena u Hilandarskoj 11, pravi su primer secesijskog stila, koji je deo njegovog stvaralačkog opusa, pored ,,eklektičke renesanse” i “slobodnog akademizma”.

Iste godine, na mestu nekadašnje Mitropolitove bašte, poznate po kući mitropolita Mihaila koja se tu nalazila okružena dobro uređenim voćnjakom i baštom, uređen je trg, koji  danas dominira ovim delom grada. Sedamnaest godina nakon toga je preimenovan i od tada nosi naziv po slavisti Jerneju Kopitaru, saradniku Vuka Karadžića i istaknutom reformatoru srpskog jezika i pisma.  Postavljen u centralnom delu, trg oslikava novo shvatanje u oblikovanju gradova kada se sistem ortogonalno postavljenih ulica menja radijalnim, koji je primereniji zatvorenim gradskim četvrtima porodičnih kuća. Po trgu je čitav kraj od Radio Beograda do Varoš kapije i naniže, kao i veliki deo Bulevara despota Stefana, dobio naziv Kopitareva gradina (bašta).

Kuća Laze Lazarevića, Hilandarska 7, Foto: Zavod za zaštitu spomenika grada Beograda

Mnoge značajne ličnosti upravo su ovde izgradile svoje kuće koje su i danas tu – na istom mestu. Neke od njih pretvorene su u muzej, kao što je spomen-kuća poznatog lekara, prvog gerontologa Srbije i uglednog pisca Laze Lazarevića, u Hilandarskoj 7. Prvi spomen ove kuće može se pronaći u „Srpskim novinama“ (Novine serbske) od 2. septembra 1878, kada je vlasnica kuće Sofija L. Ivanović dala oglas da želi da kuću izda u zakup. Laza Lazarević kuću je kupio 1887, i od tada je u njoj i živeo i obavljao privatnu lekarsku praksu. Svedočanstva o kući i njenom uređenju mogu se pronaći i u Lazarevićevim pismima, tako na primer, Vatroslavu Jagiću piše marta 1889:

„Bolje da Vam se hvalim svojom kućicom i time kako čekam da se malo prosuši, pa da gledam svoju bašticu, gde mi deca po ceo dan igraju.”

Kuća ima dugačko dvorište, koje ima dva ulaza – levo od kuće je kapija za pešake, a velika kolska kapija, koja je nekada vodila u baštu i dvorište koje se protezalo sve do današnjeg Bulevara Despota Stefana, nalazi se desno od kuće. Na prepravljenoj fasadi, oko 1910. godine, nalaze se četiri prozora iznad kojih se nalaze trouglasti timpani i vajani ukrasi u obliku stilizovanih glava, koji predstavljaju elemente iz renesanse. Lučni oblik završetka trouglastog dela dvovodnog krova, kao i crveno – belo šahovsko polje karakteristika je srpsko-vizantijskog stila. Lazu Lazarevića su iscrpljenost i tuberkuloza pokosili 29. decembra 1890. godine. Poleksija Lazarević i njihovo troje dece još su neko vreme živeli u kući u Hilandarskoj 7, a onda je kuća izdata za smeštaj kancelarija Palilulskog kvarta i u toj je funkciji kuća bila do 1912. godine. U međuvremenu je Poleksija Lazarević kuću prodala Palilulskoj štedionici. Danas se u njoj nalazi Dečje odeljenje Biblioteke grada Beograda „Čika Jova Zmaj“ koje godišnje poseti oko 100.000 mališana i tinejdžera iz celog Beograda. Zgrada je zaštićena kao spomenik kulture Beograda.

Soba Cvijićeve supruge Ljubice, foto: Zavod za spomenike grada Beograda

Na adresi Jelene Ćetković 5, podignuta je 1905. godine porodična kuća u kojoj je sačuvana zbirka predmeta koji predstavljaju svedočanstvo o životu i radu velikog srpskog i jugoslovenskog naučnika Jovana Cvijića. Njegov dom svojim stilskim karakteristikama predstavlja izrazit primer akademizma s početka dvadesetog veka. Posebnu vrednost enterijera, predstavlja slikana dekoracija na zidovima i tavanicama slikara Dragutina Inkiostrija Medenjaka. Inspirisana je predelima Bosne, Šumadije i Hercegovine koje je Cvijić posebno istraživao i naučno obrađivao. Sa pravom se može reći da je unutrašnja dekoracija ove kuće, koja je danas Muzej posvećen velikom srpskom naučniku Cvijiću, jedno od najboljih dela ovog slikara.

Unutrašnje uređenje Cvijićeve kuće uradio je Dimitrije Inkiostri Medenjak, foto: Muzej grada Beograda

Iako je nakon Prvog svetskog rata započeta transformacija izgradnjom zgrada, a posle Drugog i višespratnicama, autentičan karakter Beograda tog perioda na Kopitarevoj gradini je očuvan i kao kulturno dobro zaštićen zakonom  od  1968. godine.

Milica Obradović

Tekst je nastao u okviru projekta “Mapiranje skrivene kulturne baštine Beograda – Vodič kroz skrivenu baštinu beogradskih opština“, koji je sufinansiran iz budzeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Službe za informisanje. (UNS Press Centar  i Avant Art magazin)