Ratnica i ljubavnica – Nadežda Petrović (1873-1915)

Dereglije na Savi, Nadezda

Nadežda Petrović, Dereglije na Savi, 1907, Narodni muzej u Beogradu, izložba “Svetlost u mraku Prvog svetskog rata”

Laura Barna: Esejom protiv zaborava 

Prvi smeli impresionistički koraci i opredmećivanje svetlosti kao samostalne realije začinju se u Srbiji istraživačkim, pa i eksperimentalnim postupcima, a i novim temama, kroz niz umetničkih akcija i inicijativa, osnivanja slikarskih škola i ateljea po ugledu na zapadnjačke, angažmana oko umetničkih grupa i udruženja („Jugoslovenska umetnička kolonija“, „Srpsko umetničko udruženje“, „Medulić“, „Lada“). Ali, pre svega zalaganjem na otvaranju kolektivnih izložbi – od Prve, 1904, do Četvrte jugoslovenske izložbe, 1912. godine, na kojima će svoje slike izlagati mladi umetnici školovani na Zapadu (Mališa Glišić, Nadežda Petrović, Kosta Miličević, Milan Milovanović…). Impresionizam je poslužio kao konačno oslobođenje, možda čak i brutalan obračun sa akademskim slikarskim tradicijama u kojima su figurirale istorijske i religiozne teme. I upravo je sa njima Srbija kaskala na Pariskoj izložbi 1904. godine.

Možda bi i srpski impresionizam dosegao onu prevratničku smelost potpunog razmrvljavanja i raščlanjivanja sveg postojećeg – u svetlost, odnosno razlaganja predstavljenog na suštinske sastavke putem sirovih kolora: bojenih tačaka, crtica i mrlja – u otpor – da nije zatečen u zamku lične drame, da ga u pretpubertetu nisu presekli Balkanski, odmah potom i Prvi svetski rat. Zrnca peščanika zaglavljuju se u usko grlo suštinske egzistencije. Srpski impresionisti zaokupljeni su održivošću, opstankom jednog naroda, a postupak francuskih impresionista za njih, nažalost, biva luksuz, nikako otpor, jer nije isti materijal ljudstva jednog Zapadnjaka i jednog Balkanca – drugačije primaju, očekuju, ali i daju.

Srpski slikari vođeni su minhenskim akademizmom i naturalizmom po bestragiji izranjavljenih a uporno forsiranih pejzaža Srbije, u kojima su po patriotskom porivu težili da uspostave realnost mesta, zaogrnutu islikavanom atmosferom i nekim stidljivim lirizmom zadržavanog sramom. Doduše, donekle i manirima Monea, Manea, Renoara, Pisaroa, Van Goga, ali i dalje otvrdnutu racionalnom disciplinom naučenom kod Ažbea u Minhenu kroz nametnute teme. Ali od viška zadatosti i nametnutoga, eksperiment često izmiče, čak i zataji. Biće ga, ipak, naročito u Miličevićevim i Milovanovićevim pejzažima, prepunim osunčanog vazduha, prenetog s Krfa, Italije i juga Francuske. I moglo bi se reći, Milovanovićevim platnom Most cara Dušana u Skoplju, kao i slikom Dereglije na Savi (1907) Nadežde Petrović, počinje okasneli ali buran i svojevrstan revolucionarni impresionistički period u srpskoj umetnosti, oslonjen na uticaje francuskih i italijanskih impresionista, ali snažno podstican i oblikovan elementima secesije koja je odgovarala umetničkim izražajima, okolnostima mesta i vremena, temperamentu ali i ambicijama naših slikara.

Nadežda Petrović, Vezirov most, 1913, Balkanski rat

Nadežda Petrović slika Vezirov most, 1913. – tokom Balkanskog rata

Ipak, niko tako snažno, i telesno i duhom, osim Njegoša, nije ušao u samu suštinu svetlosti, urinuo u njeno stvarno osetilno biće, omirisao ojalovljelo balkansko tlo minhenskim i pariskim profumom kao što je to s početka XX veka učinila Nadežda Petrović (1873–1915). Radoholična, kakva je bila, po povratku iz Minhena, gde je studirala u ateljeima čuvenog Antona Ažbea i jednog od osnivača minhenske secesije Julijusa Ekstera (1903), naročito iz Pariza (1912), grozomornom brzinom islikavala je platno za platnom, kao da je naslućivala prerani odlazak. I njeno sunce je izgaralo u trenu, plamenom buktinje zaslepljivalo i nutkalo se, drveće saučesnički krvarilo naočigled konvencionalnih i strogih srpskih kritičara opterećenih tradicionalizmom i akademističkim utegom, putevi se sužavali u šumske bogaze koje nikuda nisu vodile, osim u blještave snove neke nove budućnosti, za kojom su žudeli i čeznuli, zamoreni od ratovanja i umiranja, a nebo otvaralo u transcendentnost vizantijsko plavog s premnogo simbolike. Moglo bi se reći da je to ta istočnjačka eklektička srčanost, demistifikacija dekorativne hromozomske šare mesta s dugim pamćenjem, drugačija od precizne hromozomske cik-cak dorečenosti zapadnjačkog impresionističkog sunca sabijenog u krvav kotur Kloda Monea. I to zapadnjačko sunce smo u neznanju prihvatali kao pretnju, uneli ga u krvnu grupu kao opominjuću konstantu do danas. Ali, Zapad nije naša pretnja! On je različitost, drugost, suprotnost, leukocit, i večito se privlačimo a da se ne mirišemo, ostajemo nedorečeni u izvrnutoj simetriji, ali ipak – harmoniji.

Žena za sve i svja, kako su je još ocenjivali, stroga i stamena, svom težinom stala na zemlju, žena koja se davala odmereno ali nesebično i nepredumišljajno. Ratnica, ljubavnica, patriota, nacionalista, poetesa, pitoresa, neobuzdani romantičar, modernista po svemu, eksperimentator, retoričar, kritičar, ne baš perfekcionista, ipak nadasve vrstan organizator, izgarala bi za svaku pa i najprostiju stvar. Ogoljena do srži, preko noći se obnavljala kao ptica feniks. I svi su je imali, i niko je nije imao. To je zapravo ona krvna receptura, kolajuća alhemija velikih a malih žena, koje svojom neiscrpnom tvoračkom snagom zadivljuju, pa i najveće zavidljivce, a kojih je ovo podneblje izrađalo – a izrađa i danas – kao kukolj.

Resnik, Nadezda Petrović

Nadežda Petrović, Resnik, 1905, Spomen Zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad

Heroina mesta i vremena, Nadežda Petrović je energično i drsko nadrastala svoju sredinu, kao po božjoj zapovesti migoljila iz mentaliteta palanke u prvu poslekišnu dugu i odonamo crpila svetlost preobražavajući je u boje, stavljajući je pred Srpstvo kao što će je i Njegoš iz kamena premetati u luču. Fanatično oduševljenje prirodom, izazovno podstaknuto grubim i nefingiranim srbijanskim predelima, umnogome su pomogli slikarki da oformi individualan, jedinstven stil i da sve naučeno školovanjem u drugim sredinama, mnoštvene uticaje i akademsko obrazovanje, kanališe i odmeni slobodnim stilom i pronađe sebe u sebi, prevaziđe čak i nadmaši srpski plenerizam koji je svetlost doživljavao i predstavljao na arhaičan i pomalo monoton i staromodan, čak bojažljiv način, i obogati ga eksplozijom svetlosnih boja zrelog impresionizma i ekspresionizma, uvodeći instinktom korifeja srpsku umetnost na velika vrata u savremene evropske tokove. Otuda i studiozan i dalekosežan njen slikarski uticaj na savremenike (Branko Radulović, Natalija Cvetković, Danica Jovanović, Ana Marinković, Vidosava Kovačević i drugi).

Nadežda Petrović je još od Prvog balkanskog rata bila bolničarka. Okružena umiranjima i nadanjima, pratila je srpsku vojsku na svim frontovima, isto kao i 1913. i 1914. u Prvom svetskom ratu, kada je na dužnosti dobrovoljne bolničarke obolela od tifusa. Smrt je zatiče u Valjevu 3. aprila 1915. godine. Zagazila je bosonoga s pariskih pločnika – pravac u srpski kalež i čemer. I oko nje nikada nije bilo nedoumica. Nacionalista u svakom pogledu. Patriota – odličje koje je tako prirodno i ponosno nosila, zajedno sa kosmopolitizmom, na levoj strani – uz srce!

Laura Barna

Podelite ovaj tekst

DeliciousDiggGoogleStumbleuponRedditTechnoratiYahooBloggerMyspace

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.