“Švajcarski dobrovoljac srpske vojske”

Arčibald Rajs

Na adresi Bulevar vojvode Mišića 73 u Beogradu, kod Careve ćuprije, nalazi se vila „Dobro polje“ , kuća dr Arčibalda Rajsa, švajcarskog forenzičara i kriminologa, jednog od najvećih prijatelja srpskog naroda tokom Prvog svetskog rata.

Mladi doktor nauka, hemičar i profesor Univerziteta u Lozani, prvi put dolazi u Srbiju 1914. godine, na poziv aktuelne vlade, kako bi istraživao zločine austrougarske, nemačke i bugarske vojske, počinjene nad civilnim stanovništvom početkom Velikog rata. Na ovu temu napisao je mnoge knjige i radove, a često je slao i izveštaje koji su objavljivani u uglednom časopisu neutralne Švajcarske, Gazette. Tako je kao cenjeni i priznati kriminolog izveštavao svet o položaju srpskog naroda i tako kvario propagandnu sliku Nemaca i Austrijanaca  o Srbima kao divljačkom narodu.

Kralj Aleksandar I Karađorđević ispred vile “Dobro polje” 1929. godine

„Švajcarski dobrovoljac srpske vojske“, kako je sebe nazivao, period od 1914. – 1918. godine provodi na frontovima sa srpskom vojskom.  Rame uz rame sa vojnicima Moravske divizije prešao je Albaniju, a zatim učestvovao i u proboju Solunskog fronta, ne bi li 1. novembra 1918. godine umarširao u oslobođeni Beograd. Tada ugledni i bogati profesor Univerziteta u Lozani, daje ostavku na tom položaju i ostaje da živi u Srbiji. Po završetku rata, modernizovao je tehničku policiju pri Ministarstvu unutrašnjih poslova nove države, koja je tada, po rečima američkih istraživača, bila na veoma visokom nivou. Kao član delegacije jugoslovenske vlade prisustvovao je Mirovnoj konferenciji u Parizu. Razočaran negativnim pojavama u društvenom i političkom životu, povukao se sa svih javnih funkcija pred sam kraj života.

Vila “Dobro polje” na Topčideru, spomenik kulture, foto: preuzeto sa sajta Zavoda za zaštitu spomenika Beograda

U znak narodne zahvalnosti, Kralj Aleksandar I mu 1921. godine poklanja  plac na Topčideru, na kome se i danas nalazi kuća doktora Rajsa. Skromna, prizemna, sa samo četiri prostorije, podignuta po projektu građevinara Lazara Lackovića, oslikava tipičan primer srpske seoske kuće. Poseban pečat naizgled sasvim jednostavnoj gradnji, daje trem sa tri luka na dva drvena stuba obojena bojama srpske državne zastave. Unutrašnjost uređena u duhu njegovih ideja o srpskom selu, njegovom duhu i mentalitetu, imala je cilj da asocira na zemlju i ljude koje je iskreno voleo. U znak sećanja na mesto u Makedoniji gde se odigrala jedna od presudnih bitaka na Solunskom frontu, dobila je naziv „Dobro polje“.

Kuća Arčibalda Rajsa, foto: Dungodung, via Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0

Danas, međutim, nema ni nagoveštaja da je u njoj nekada živeo veliki Srbin švajcarskog porekla. Jedan deo kuće pripada porodici Jovanović i Milici Stojković koji i sada tu žive. Drugi deo, prema rečima nadležnih iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda,zahvaćen je vlagom, malter je počeo da otpada, dok su trotoari mestimično popucali i u celini odvojeni od objekta. Strehe i stolarija istočnog dela kuće su rasušeni i delimično raspadnuti, a posebno je ugrožena svodna i zidna konstrukcija podruma koja je u opasnosti od rušenja. Da bi bio pretvoren u memorijalni centar neophodno je započeti radove na sanaciji i restauraciji. Inicijativa da se ovo mesto pretvori u muzej pojavila se još 1992.  na predlog dnevnog lista Politika u saradnji sa Društvom za očuvanje spomenika i negovanje tradicije oslobodilačkih ratova 1912-1918. godine. Ta namera međutim ni do dan danas nije ralizovana.

Arčibald Rajs u kući, sa gostima

Koliko je važno sačuvati dom dr Rajsa od zaborava govori nam i neka vrsta političkog testamenta, delo „Čujte Srbi“  koje je napisao upravo tu. Obraćajući se u uvodnom delu rečima „Neću skriti od vas ništa bitno od onoga što sam video, jer pravi prijatelj nije onaj koji vam laska, već onaj koji vam kaže istinu, celu istinu“, otkrio je javnosti sve negativne posledice posleratnog društva kao i  sav nemoral tadašnjih političara i inteligencije. Poznavajući u dušu srpski narod znao je da knjiga ne treba da bude objavljena za njegovog života, pa je prvi put štampana tek nakon njegove smrti.

Umro je 8. avgusta 1929. godine, u raspravi sa bivšim ministrom Kapetanovićem, upravo jednim od onih visokih funkcionera o kojima je i pisao. Sahranjen je na Topčideru, ali je testamentom svoje srce zaveštao Kajmakčalanu, da tamo počiva uz njegove saborce. Bugari su, prema istorijskim spisima ukrali njegovo srce u Drugom svetskom ratu.

Tekst je nastao u okviru projekta “Mapiranje skrivene kulturne baštine Beograda – Vodič kroz skrivenu baštinu beogradskih opština“, koji je sufinansiran iz budzeta Grada Beograda, Gradske uprave grada Beograda, Službe za informisanje. (UNS Press Centar  i Avant Art magazin)