Živorad Nastasijević – puškom i kistom kroz život

Živorad Nastasijević, Lepenica, 1940. ulje na platnu, Narodni muzej Smederevska Palanka

Najstariji od braće Nastasijevića, Živorad, još kao dečak je počeo da slika, posmatrajući prirodu, okruženje, staze i bogaze okoline Gornjeg Milanovca. U leto 1904. godine, njegov otac Nikola sreo je vajara Đoku Jovanovića i zamolio ga da svrati do porodične kuće Nastasijevića da ga upozna sa Živoradom koji je sklon umetnosti.

Živorad Nastasijević kao učenik Umetničko-zanatske škole u Beogradu, 1908, foto: Muzej rudničko-takovskog kraja, Gornji Milanovac

Đorđe Jovanović, zadovoljan onim što je video, obećao je da će se zauzeti za mladog umetnika. Sledeće godine je u Beogradu osnovana Umetničko-zanatska škola. Nikola je poslao pismo novom upravniku Đorđu Jovanoviću i ubrzo je stigao i odgovor – Živorad je upisan, iako tek dvanaestogodišnjak i najmlađi u klasi, kao polaznik prve generacije đaka ove škole. A prvu generaciju činili su još: Kosta Miličević, Kosta Josipović, Miloš Golubović, Šaca Lazarević, Dragomir Kandić, Moša Pijade, Dušan Kačavendić, Ahmed Dalipagić, Maša Muanović, Vida Kovačević, Živojin Lukić, Stamenko Đurđević, Dimitrije Jevtović Polimac, Stamenko Đurđević, Dragoslav Jovanović, Dragoslav Stojanović i Vlada Gavrilović. Vrlo brzo, Živorad Nastasijević je u ovom okruženju pronašao i velikog prijatelja, iako dosta starijeg i najstarijeg polaznika ove škole, Kostu Miličevića koji je ponekad u šali Živorada čak predstavljao i kao svog sina. Nastavu u ovoj školi vodili su Marko Mutar i Rista Vukanović. Nastasijević je bio u klasi Marka Murata.

Ratni slikari u Soluni – Veljko Stanojević, italijanski oficir Đino Moki, Živorad Nastasijević, italijanski oficir Luiđi Pariri, Miloš Golubović

Mladi Nastasijević već je od prvih slikarskih dela privukao pažnju kolega i starijih slikara. Na slici Porodična kuća iz 1907. godine upotrebio je hrabro kolorističku paletu. Ovu sliku je tokom sledećeg školskog raspusta pratila serija pejzaža iz okoline Gornjeg Milanovca, gde je napravio prve korake ka “oslobađanju” od tehnike i kolorita koji se učio u školi. Godine 1909. Kosta Miličević i Živorad Nastasijević uzimaju zajednički stan u Dubljanskoj ulici 26, a Miličević u susednoj ulici čak ima i svoj prvi atelje. Oko dvojice umetnika spontano se okuplja grupa kojoj pripadaju Živojin i Mara Lukić, Kosta Josipović, Miloš Golubović, Veljko Stanojević. Nastasijević već 1912. godine izlaže na Četvrtoj jugoslovenskoj izložbi u Beogradu. Sva njegova dela bila su prodata.

Živorad Nastasijević – Pont Neuf u Parizu, 1922, Muzej rudničko-takovskog kraja, Gornji Milanovac

Posle završetka Umetničke škole, Živorad Nastasijević 1913. godine dobija stipendiju za školovanje u Minhenu, gde je tada bilo mnogo naših mladih studenata umetnosti. U to vreme, sa Nastasijevićima se u Beogradu druži i Gavrilo Princip, sa kojim se i Živorad dopisuje. Posle sarajevskog atentata, jednog od srpskih slikara u Minhenu, Kostu Josipovića dočekale su batine studenata, pa je Živorad iz predostrožnosti sva Principova pisma, fotografije i ostalo uništio. To ga je verovatno spasilo, jer su mu dva policajca ubrzo zakucala na vrata i pretražila čitav stan. Slike koje je uradio u Minhenu morao je da ostavi, pa je preko Varšave i Odese nekako uspeo da stigne do Srbije.

Živorad Nastasijević u Bizerti, 1917. MRTK, Gornji Milanovac

Prvi svetski rat preseca život čitave generacije. Nastasijević je kao pripadnik Đačkog bataljona obukao uniformu u septembru 1914. godine i ubrzo je kao borac II pešadijskog puka krenuo u borbu. Za učešće u Kolubarskoj bici odlikovan je zlatnom medaljom za hrabrost. Sa pukom je prešao i Albaniju 1915. godine i stigao na Krf, a zatim kao rezervni oficir na Solunski front. Oboleo od tifusa, sa Kajmakčalana je prebačen u Solun pa u Bizertu. Kao ratni slikar dočekao je i demobilizaciju.

Miloš Golubović, Portret Živorada Nastasijevića, 1916, privatna svojina, Beograd

Po oslobođenju, Nastasijević dobija stipendiju za nastavak studija slikarstva u Parizu, gde boravi od 1920. do 1922. godine. Kako je zabeležio Lazar Trifunović, Nastasijevićeva “slika u Parizu se radikalno menja, impresionistička blještavost ustupa mesto tamnoj i monotonoj paleti”. Kod kuće izlaže na kolektivnim izložbama, interesuje se za grafiku. I vraća se interesovanjima koja je imao još od đačkih dana na Umetničkoj školi – obnovi freskoslikarstva. U cilju obnavljanja i stvaranja stila na bazi srpskog srednjovekovnog slikarstva, Živorad Nastasijević od 1922. godine odlučuje da pronađe istomišljenike – među prvima Vasu Pomorišca i Josipa Cara i vajara Iliju Kolarovića. Sa Brankom Popovićem Nastasijević učestvuje u formiranju grupe Oblik 1926. godine, ali vrlo brzo izlazi iz tog društva negodujući zbog mnogih koji su u to društvo ušli. Sledeće godine osniva Društvo Zograf koje će delovati sve do 1931. godine kada se spaja sa društvom Lada.

Dopisna karta koju su članovi Zografa poslali Nastasijeviću, 1936. – Istorijski arhiv Beograda

U opusu Živorada Nastasijevića period stvaranja i postojanja Zografa, dakle negde od 1923. pa sve do ratne 1943. (osam godina posle njegovog istupanja iz Društva i tri godine posle gašenja ovog Društva) je najznačajniji period stvaranja, koji se može podeliti na različite faze. Prvu fazu, negde do 1930, čine portreti, motivi Beograda i aktovi, drugu fazu pretežno čine predeli, gradski motivi i mrtve prirode. U obe faze javljaju se i religiozne slike naslikane fresko-tehnikom kao i ikone u kojima je Nastasijević dosledno sprovodio svoja umetnička verovanja. Tokom 1927. godine Nastasijević dobija zadatak da freskama oslika Uspensku crkvu u Pančevu. Freske su izazvale oprečno mišljenje kritike, od napada do prihvatanja kao i crkvenih velikodostojnika koji su pokušali da se ove slike po svaku cenu sklone iz crkve. U odbranu Nastasijevića ustao je čuveni Uroš Predić posle čijeg otvorenog pisma više nije bilo zahteva za uklanjanje fresaka. Posle ovog velikog posla radi freske još na nekoliko objekata – u Paviljonu “Cvijeta Zuzotić”, na Zebrnjaku kod Kumanova, na položaju “Mačkov kamen”, kao i u nekoliko beogradskih vila i nekoliko kapela na Novom groblju. Društvo Zograf u svom vremenu nije uspevalo da ubedi savremenike o neophodnosti povratku srpskoj tradiciji, i nekako se našao između dve vatre – između tradicionalista i modernista koji zagovaraju evropske umetničke vrednosti, anacionalizam umetnosti i internacionalizam. Od samog nastanka Društvo je kritikovano kao pojava koja smeta napretku srpske umetnosti.

Živorad Nastasijević i Ruža Mijatović u Vrnjačkoj Banji, fotodokumentacija Muzeja rudničko-takovskog kraja,Gornji Milanovac

Godine posle Drugog svetskog rata Živoradu Nastasijeviću nisu donele bolji status kod kritike i bolje razumevanje. Jedan deo stručne javnosti ga je i dalje smatrao konzervativnim. On je, sa druge strane, poslednje godine proveo baveći se izradom ikona na drvetu na stari vizantijski način, ali ujedno i vraćajući se impresionizmu, slikajući pejzaže. Umro je u Beogradu 1966. godine.

Da nije zaboravljen i da Legat Nastasijevića u Gornjem Milanovcu čuva uspomenu na Živorada i njegovu braću svedoči i nedavna vest da je opština Gornji Milanovac otkupila jedno Živoradovo delo “Kuća kneza Miloša u Crnući” za kolekciju Muzeja rudničko-takovskog kraja i time ovo delo, koje je dugo bilo u privatnoj kolekciji, priključila ostalim svedočanstvima o vrsnom umetniku koji je pokušao da spoji tradiciju i modernu u svojim delima.

S.Spasić