Kada su ženskinje postale građanke u Srbiji – slika žene kroz vreme
Narodni muzej u Beogradu je u Domu Vojske Srbije u februaru, povodom Dana državnosti, priredio izložbu zanimljivog naslova – Kada su ženskinje postale građanke. Izložba traje do 17. marta 2016, te nam daje priliku da se pogledom kroz vreme, od 19. veka pa do Drugog svetskog rata, podsetimo uloge i statusa žene u srpskom društvu, promena koje su se sporo razvijale i sa teškoćama prihvatale i koje su dovele do stvaranja građanke kao ravnopravnog člana zajednice.
Izložba autorke Gordane Stanišić predstavlja 54 crteža i grafike srpskih umetnika koji su stvarali kroz različite stilske epohe od druge polovine 19. do sredine 20. veka, od Anastasa Jovanovića, Steve Todorovića, Paje Jovanovića i Uroša Predića, preko Riste i Bete Vukanović, Koste Miličevića, Nadežde Petrović, do Zore Petrović, Dese Glišić i drugih. Značajno je istaći da izložbu prati katalog sa tekstom u kome je autorka dala opsežan pregled razvoja i prihvatanja ideje o ravnopravnom statusu žena u okviru mlade srpske države, dajući sveobuhvatnu sliku društva koje je 1835. godine donelo kratkotrajni ali veoma napredni Ustav, koji nije bio po volji zapadnih sila, pa je ubrzo i ukinut, ali je, da podsetimo, tek neku godinu pre toga, 1830. hatišerifom ukinulo obavezu pokrivanja srpskih žena maramom i feredžom.
Preobražaj Miloševe tek oslobođene Srbije u moderno građansko društvo i popuštanje orijentalnih uticaja u mladoj kneževini nije išlo kontinuirano i brzo. Sloboda putovanja, školovanja, odevanja i ponašanja osvajala se polako, a sa sobom je donela i nove uticaje iz Austrije a kasnije i iz Francuske. Prosvetiteljske ideje, razvoj kapitalističkih odnosa na zapadu, tekovine Francuske revolucije, a kasnije i revolucije iz 1848. polako su probijali svoj put i ka dojučerašnjim turskim vilajetima. Ambiciozni pojedinci koji su se školovali uz državne stipendije, a pre svega takozvane „parizlije“ polako su postajali intelektualna elita koja je menjala navike i životni stil. Čak i Sterija, a kasnije i Nušić, ostavili su nam zapise o tome kako se uvodila „nova moda“ i kako su novotarije zgražavale stariji patrijarhalni svet.
Ipak, ova „okasnela modernizacija“ srpske države i vlasti, a preko toga i samog naroda, odražavala se u potpunosti na status i značaj žene.Teško nasleđe patrijarhalne tradicije i predrasude ženu su izolovali u okviru doma, te je vrlo teško i veoma kontrolisano uopšte uspostavljala komunikaciju sa spoljnim svetom. Inferioran položaj žene podrazumevao je do tridesetih godina XIX veka da ona nema pravo da jede za zajedničkm stolom sa ostalim članovima porodice. Ona je dvorila domaćina i njegove goste, što je čak bio status i kneginje Ljubice sve do 1834. godine. Prostor u kome žena tog doba obitava je privatan, zakonski ograničen na kuću koja podrazumeva brigu o porodici i domaćinstvu i crkvu kao jedini povremeni javni prostor u kome je žena viđena, naravno, zajedno sa svojom porodicom. U imućnim porodicama ukrštali su se u domu uticaji istoka i zapada, pa se vremenom počeo stvarati građanski ukus, izmenjeni standardi življenja i polako nastajao stil tadašnje buržoazije. Poštovale su se konvencije odevanja, obedovanja i obraćanja u domu i van njega.
U tom društvu koje se u pedesetak godina otvara za uticaje i najrazličitije transformacije, palanka Beograd postaje velika varoš, a muškarac „balkanac“ emancipuje se u građanina sve bližeg zapadnoevropskom standardu. Žena, sa druge strane, još dugo ostaje na marginama i političkog i ekonomskog delovanja, ograničena reformama u obrazovanju i kulturi. Ona je nužni član porodice, supruga, majka, domaćica i retko kad više od toga. Nema pravo da samostalno raspolaže svojom imovinom, školuje se do dva razreda, koliko je tek potrebno „radi prepiske“, u mešovitim školama, u kojima se devojke više vaspitavaju i podučavaju lepom ponašanju, ručnim radovima i lepom pevanju nego što se obrazuju i stiču znanja za dalje napredovanje. Osnivanje Više ženske škole u Beogradu 1863. godine i reforma školstva i obrazovanje devojaka prevazilazi usko vaspitni karakter.
Žene, uglavnom iz viših socijalnih krugova, koristile su svoje mogućnosti da organizuju raznolik društveni život van porodičnog miljea, organizuju se balovi, humanitarna društva, kasnije i književni saloni i sportske aktivnosti. Prve žene koje su unosile drugačiji duh u svakodnevicu 19. veka bile su supruge vladara, a dvor je mesto gde su se uspostavljala nova pravila odevanja i ponašanja. Dvor prate i kuće bogatih pojedinaca, koji postaju prestižni javni prostori i mesta gde se „mora biti viđen“ i gde se sve „novotarije“ i moderna shvatanja prvo „isprobavaju“.
Bilo je pokušaja i truda u devetnaestom veku, naročito u njegovoj drugoj polovini, da se položaj „ženskinja“ promeni, ali će ovaj vek ostati upamćen po malom broju visokoobrazovanih žena, ili onih koje su talentom i angažovanjem uspevale da prevaziđu nemogućnost školovanja angažujući se u različitim oblastima umetnost i u okvirima socijalnih prava. Među ženama koje su ostvarile uticaj na tadašnje društvo mogu se istaći slikarke Mina Karadžić Vukomanović i Katarina Ivanović, pionirka srpske arhitekture Jelisaveta Načić, umetnica Ana Vlahović koja je kao jedina žena izlagala u okviru srpskog odeljenja na Svetskoj izložbi u Parizu 1899. godine, kao i samouka pesnikinja Milica Stojadinović Srpkinja, i pijanistkinja Jovanka Stojković.
Borba za rodnu ravnopravnost i feminističke ideje iz Evrope tog doba nisu u istom obliku uspevale da se probiju kroz tradicionalne okvire i shvatanja srpskog društva, jer ni moderno građansko društvo još nije dovoljno sazrelo, ali srpske žene nisu bile pasivne u tom pogledu. Draga Dimitrijević-Dejanović, pesnikinja i glumica, zalagala se za obrazovanje devojčica, držala predavanja i objavljivala tekstove o slobodi i emancipaciji. Katarina Milovuk postala je upravnica prve srednjoškolske ustanove za žene (Više ženske škole, osnovane pod pokroviteljstvom kraljice Natalije), osnovala Žensko pevačko i muzikalno društvo, Beogradsko žensko društvo i Žensku radničku školu.
Početkom dvadesetog veka, naročito posle Majskog prevrata 1903. godine pa sve do rata 1914, uz promene na svim poljima parlamentarizma i demokratije, i odnos prema ženi u srpskom društvu polako, neretko i uz batrganje i opiranje, dobija novo lice. Dobrotvorna društva, balovi, književni saloni, koncerti postali su dostupni sadržaji koji okupljaju građane i građanke različitih profila. To nisu samo prilike da se demonstriraju modni trendovi i „otmenost“ sa kojom je Nušić toliko puta zbijao šale, već i lični stavovi, humanitarne i patriotske ideje. Energija i entuzijazam s početka veka može se ilustrovati društvenim angažmanom Nadežde Petrović koja je pored rada na umetničkom polju, sa mnogo srčanosti i patriotskog naboja, pokretala brojna društvena pitanja i inicirala stvaranje Kola srpskih sestara, Umetničke kolonije u Sićevu, Slikarske školu u Beogradu, Odbora Srpkinja i svojim angažovanjem doprinela da srpske žene postanu socijalno sve angažovanije.
Prodor socijalističkih ideja, a zatim i proglašenje Međunarodnog dana žena uticali su i na žensko pitanje u Srbiji, ali je rat 1914. grubo prekinuo sva stremljenja. Posle rata, očvrsle u iskušenjima i angažovane u borbi za nacionalnu slobodu, žene su ostvarile krupne korake ka osvajanju prava na suverenitet izbora.
Tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, žene se integrišu u javne poslove, a priliku za istupanje vide i u osvajanju štampe. Udruživanje žena i organizovano delovanje, ženska solidarnost, rad na socijalnom i nacionalnom polju, promocija obrazovanja, kulture i umetnosti, privlači sve više žena koje učestvuju na umetničkoj sceni. Počinju da izlaze i ženski ilustrovani časopisi, koji sve više promovišu ženu van kuće i donose modne novotarije iz Evrope. Razvoj filma, glumice i pevačice, umetnice, pantalone i cigarete, čarlston, zabave, muzika, sve najavljuje osvajanje novih sloboda i među ženama. A onda nailazi novi talas siromaštva, depresije, ratnog huškanja, prodora fašizma, u ženskim pitanjima simbolično nazvan i „povratak kuhinji“, a zatim i Drugi svetski rat posle koga dolazi do nove prekretnice u razvoju ženskih sloboda, jednakosti i celokupnog stava društva prema „novoj“ posleratnoj ženi. Ali tu već građanka postaje drugarica i o njoj ćemo nekom drugom prilikom.
Izložba „Kad su ženskinje postale građanke“ prikazuje nam ne samo portrete žena koje su donosile promene,već nam kroz ovu celovitu sliku žene kroz jednu epohu, daje smernice u razumevanju razvoja čitavog društva.
Suzana Spasić*
*uz korišćenje teksta kataloga izložbe Kad su ženskinje postale građanke, autorke Gordane Stanišić.