Saborna crkva, svedok beogradskih vekova

Saborna crkva i Kosančićev venac ,tridesetih godina XX veka

Saborni hram svetog Arhangela Mihaila, poznatiji kao Saborna crkva u Beogradu, natkriljuje beogradski bedem uz obrise Tvrđave i kao nezaobilazan detalj upotpunjuje vedutu grada nad ušćem reka Save i Dunava. Ovaj hram, spomenik vere, kulture i umetnosti vekovni je svedok mnogih značajnih događaja u istoriji Srbije i Beograda.

Saborna crkva i Varoš kapija

Crkva je harana, razarana i obnavljana više puta u istoriji drevnog grada koji i sam pamti mnogobrojna rušenja, osvajanja, oslobađanja, obnavljanja. Njena geneza vezuje se još za nemanjićku Srbiju, za vladavinu kralja Dragutina, tokom koje, 1284. Beograd dolazi pod srpsku vlast. Kralj Dragutin podiže Sabornu crkvu Uspenja Presvete Bogorodice na Beogradskoj tvrđavi. U vreme obnovitelja Beograda, Despota Stefana Lazarevića, ta crkva na Tvrđavi postaje “presto Mitropolije beogradske”.  Tursko osvajanje Beograda 1521. godine donosi nove teške viševekovne nevolje. Srpsko stanovništvo prognano je sa Beogradske tvrđave u Carigrad, a Saborna crkva na Tvrđavi pretvorena je u džamiju. Jedini preostali srpski hram u Beogradu – crkva Svetog Arhangela Mihaila na Varoš-kapiji, staro kameno zdanje iz vremena despota Stefana, sa velikim kubetom, ali bez krsta i bez tornja, dakle i bez zvona – postala je sedište Mitropolije i nova Saborna crkva.  O njenom izgledu svedoče zapisi protestantskog sveštenika i putopisca Stjepana Gerlaha iz 1573-1578, a  i putopisci iz 17. i 18. veka ostavili su poneko sećanje na staru Sabornu crkvu.  Ova svetinja je u sukobima za prevlast nad Beogradom između Turaka i Austrijanaca više puta pljačkana, razarana, ali uvek nekako obnavljana.  Austrijska vlast je izričito zabranila da se u Beogradu obnavljaju razrušeni pravoslavni hramovi pa je mitropolit Mojsije Petrović 1728. godine podigao novi hram. Beogradski mir 1739. godine dovodi ponovo Turke na vlast u Beogradu i sa njima i velike nevolje, kako je Joakim Vujić zapisao 1828. godine – “čim uđoše u varoš i ovom prilikom pokazaše svoj bes prema Srbima i prema srpskim svetinjama”. Tada je srušena rezidencija Mitropolije a “crkvu opleniše i svodove joj oboriše”. Ni tu nije bio kraj razaranjima, crkvu je 1798. godine zahvatio požar.

Saborna crkva danas, foto S. Spasić

Za bogosluženja je bila osposobljena do 1813. godine, a posle sloma Prvog srpskog ustanka, Turci su je ponovo skrnavili. Po dobijanju hatišerifa  krajem 1829. godine (pročitanog na Skupštini u Kragujevcu u januaru 1830),  knez Miloš je naredio da se pored oronule crkve podigne novi drveni zvonik. Iako Turci nisu blagonaklono gledali na tu kneževu odluku, prvi simbol pobede nad okupatorom – zvuk pravoslavnih zvona – Beograđani su dočekali u februaru 1830. godine. Zvono stare Saborne crkve koje je označilo novi početak  i oslobođenje od turskog jarma preneto je kasnije na čuvanje u Vaznesenjsku crkvu koju je takođe podigao knez Miloš (1863. godine) i tamo se i danas čuva.

Stara crkva nije više mogla da odoli zubu vremena i propadanja, te je po naredbi kneza Miloša u junu 1836. godine konačno srušena, sa namerom “da se na njenom mestu izgradi nov, prostran i u svemu uzoran hram” Gradnja novog hrama započeta je 28. aprila 1837. godine, uz osvećenje temelja kome su prisustvovali mitropolit Petar Jvanović, crkveni velikodostojnici, kneginja Ljubica sa sinovima Milanom i Mihailom, vojvode, kmetovi, deca  i “narod oboje pola”.

Crkva  je podignuta po projektu pančevačkog arhitekte Adama Fridriha Kverfelda, zidana je do 1841. godine, a unutrašnje uređenje crkve rađeno je od 1842. do 1845. godine. Ovaj posao poveren je vajaru Dimitriju Petroviću, koji je sačinio ikonostas, tronove, pevnice i propovedaonicu, i slikaru Dimitriju Avramoviću, koji je oslikao ikone na ikonostasu i kompletan zidni živopis. Centralni motiv enterijera čini svakako raskošan ikonostas, velike umetničke vrednosti.  Sredinom XX veka, slikar sa Kosančićevog venca 19, Živko Stojsavljević načinio je vitraže na prozorima, koji upotpunjuju otmenost ovog zdanja.

Venčanje kralja Aleksandra Obrenovića i Drage Mašin, Saborna crkva

Mnogi velikani srpskog naroda počivaju pod svodovima Saborne crkve. U posebnim kivotima su mošti Svetog mučenika Stefana Štiljanovića i deo moštiju Svetog kneza Lazara. A u desnoj kripti hrama nalazi se i grobnica Obrenovića, gde su sahranjeni knez Miloš i njegovi sinovi — kneževi Milan i Mihailo Obrenović. Nad kriptom se nalazi i spomenik koji je knezu Mihailu podigla njegova supruga kneginja Julija – bronzana statua arhangela Mihaila. Desno od spomenika knezu, nalazi se kripta patrijarha Gavrila, a na suprotnoj – severnoj strani hrama, sahranjeni su mitropolit Mihailo, mitropolit Inokentije i patrijarh Vikentije. U porti crkve,ispred glavnog portala, sa leve i desne strane nalaze se grobovi Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića.

U samom srcu grada, omeđana Tvrđavom i ulicama koje svedoče o burnoj istoriji, u kraju gde je sve najstarije – od konaka pa do prve škole, štamparije ili apoteke, pa i prve kafane koja i svoje ime donekle duguje blizini Saborne crkve, ova lepotica Beograda upamtila je mnoga vladarska venčanja, krštenja i opela, dinastičke razmirice ali i krunisanja obe dinastije, u njoj je ustoličen prvi patrijarh obnovljene Srpske patrijaršije, a pred oltarom ovog hrama najveći broj arhijereja je primio svoje posvećenje. Saborna crkva je odigrala i ogromnu ulogu u oblasti duhovne muzike – u njoj su prvi put izvedena dela kompozitora Kornelija Stankovića Mokranjca i Josifa Marinkovića, a tu je prvi put zapevao i najstariji hor u Srbiji – Prvo beogradsko pevačko društvo, oje je i danas zvanični hor Saborne crkve i pod najvećom je zaštitom Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog.

Suzana Spasić