Srpski manastiri u Bosni – Papraća

Manastir Papraća, foto Laura Barna

SRPSKI SREDNJOVEKOVNI MANASTIRI U BOSNI

 

Da vidite Papraću veliku
Viš Zvornika Spreči na izvoru
Pod visokom gorom Borogovom
Zadužbina Vukana Župana…
Miloš Obilić

Jedan od retkih očuvanih srednjovekovnih pravoslavnih manastira u Bosni, sa gotovo svim pratećim objektima – manastir Papraća – lociran je na izvorištu reke Spreče pod planinom Borogov, u blizini varošice Zvornik u severoistočnoj Bosni, sa crkvom posvećenoj Blagoveštenju.

Selo Papraća (Papratina, Papratje), te istoimeni manastir, čije se ime vezuje za obilje nabujale paprati koja raste okolo njega, po docnijoj turskoj podeli, zadržanoj do obnove Pećke patrijaršije (1557), nalazilo se u sastavu Zvorničke eparhije, u graničnom pojasu između bosanskog i zvorničkog sandžaka.

Crkva Blagoveštenja je najmonumentalniji sakralni objekat izgrađen u vreme turske uprave na ovom području. Po svojim dimenzijama premašuje manastire Hopovo (1576) i Pivu (1573–1586), a od pretpostavljenog uzora – Manasije (Resava), u susednoj Srbiji, manja je tek za desetak kvadratnih metara.

Kroz istoriju

Kao i za većinu bosanskih bogomolja, ni za manastir Papraću, bez obzira na njegovu impozantnost, ne postoje pouzdani podaci o vremenu u kom je nastao. Prema u narodu uvreženom predanju, važećem za bezmalo sve crkve sa ovog područja, manastir Papraću podigao je neko od loze Nemanjića, čiji je kult i danas u ovim krajevima neosporno jak. Kako legenda kazuje, zasigurno je to bio kralj Dragutin (1276–1316) ili neki od njegovih sinova – Vladislav i Urošic, za koje se veruje da su sahranjeni u Blagoveštenskoj crkvi.

Prvi konkretan pomen u pisanim izvorima, u kome se manastir Papraća poimenice navodi, jeste onaj u popisu srpskog življa bosanskog sandžaka iz 1547. godine. Iako se crkva pominje znatno ranije, u popisu iz 1540–1542, po kom je selo Papratina, zajedno sa crkvom, u sastavu parohije Hranislava, sina Mirte.

Zabeleženo je da je 1513. godine sveštenik Oliver prepisao jedno jevanđelje, koje se sve do 1578. godine čuvalo u Papraći. Docnije ga je izvesni pop Vuk preneo u pravoslavnu crkvu u Čajniče, gde se i danas nalazi. Ipak, na osnovu ovih zabeleški nije mogućno sa sigurnošću tvrditi da se Papraća pominje 1513. godine jer se iz zapisa tek vidi da je jevanđelje te godine prepisano, ali se ne zna kada je i pod kojim okolnostima dospelo u manastir Papraću.

Arhimandrit Ilarion Ruvarac smelo iznosi tvrdnje o postojanju Papraće (reč je, kako se pretpostavlja, o staroj crkvi) pre pada Bosne pod osmanlijsku vlast (1463). Sasvim je mogućno da je crkva podignuta u prvoj polovini XV veka, ako se zna da su baš u to vreme delovi severoistočne Bosne bili pod upravom poslednjih srpskih despota, te su postojale materijalne i duhovne pretpostavke za podizanje građevine ovog tipa, a na šta navode i izvesne paralele prostornih rešenja Manasije (1407–1418) u susednoj Srbiji i Papraće.

Sve ovo jasno ukazuje da je Manastir Papraća izgrađen na mestu starijeg crkvišta, nešto pre sredine XVI veka, što svedoče i rezultati skorašnje stilske analize fragmenata preostalog živopisa.

Već od druge polovine XVI veka sve su učestaliji pomeni Papraće u pisanim dokumentima. Tome je doprinela živa prepisivačka delatnost njenih monaha–kaluđera.

Poslednjih godina XVII veka, u vreme Austro-turskog rata, manastir Papraća je vidno oštećen, a već spočetka XVIII veka u potpunosti zamire život u njemu. Međutim, ne zadugo. Godine 1861. crkva i pomoćna zdanja ponovo su obnovljeni.

U periodu od 1941. do 1945. godine, za vreme Drugog svetskog rata, manastirski kompleks, za razliku od većine hramova na ovom području, ostaje na sreću pošteđen.

Veze sa Rusijom

Od XVI pa do XVIII veka manastir Papraća održavao je u relativnom kontinuitetu intenzivne veze sa Rusijom, kako svedoči niz ostavština – poklona i prepiski – pohranjenih u manastirskoj riznici. Ostalo je pisano svedočanstvo o putu igumana Grigorija u Rusiju (1551), odakle donosi rukopisno jevanđelje, poklon izvesnog protoprezvitera Jakova.

Pokloni u knjigama, novcu i drugim dragocenostima, umnožavali su se, naročito posle 1551. godine.
Pored Rusije, postojale su veze i sa Poljskom, otkuda papraćki kaluđeri primaju na poklon psaltir za „pana Nikolu Srbina“, koji je 1561. godine prepisao dijak i slikar Mihailo Zboroževič Aleksandrovič i prosledio ga „do zemlje srpske, do manastira Blagovješćenija prečistoi, glagolemago Papratia“[1].

U XVII veku Papraća je održavala intenzivne veze i sa Vlaškom.

Osnova crkve Blagoveštenja, Papraća

Arhitektura i slikarstvo 

Po prostornom rasporedu, crkva manastira Papraće pripada tipu trikonhosnih građevina atoskog porekla, gde se na osnovu pojedinih arhitektonskih rešenja, kao podsticaj pretpostavlja duhovna oaza Srba u srednjem veku – Hilandar. Sasvim je mogućno, osvrćući se na sličnosti ključnih arhitektonskih elemenata, da su ktitori crkvenog graditeljstva u Bosni uzor potražili u bližoj im Srbiji, u ovom slučaju – monumentalnim hramovima moravskog tipa.

Prostranom Blagoveštenjskom crkvom, tipa razvijenog upisanog krsta, sa trodelnom oltarskom apsidom na istočnoj strani, bočnim konhama, te pripratama na zapadnoj strani, dominira centralni prostor s kupolom, smeštenoj na stupcima kvadratnog preseka, međusobno povezanim polukružnim lukovima.

Oltarski prostor, okrenut ka istoku, čini središnja apsida, sa unutrašnje strane polukružno završena, te bočne prostorije – proskomidija i đakonikon, od naosa odvojene omanjim zidom. Po ugledu na razvijen tip trikonhosnih građevina završavaju se polukružnim apsidama.

Istočno i zapadno od kupole hram je zasvođen podužnim poluobličastim svodom. Konstrukcija kupole oslanja se na pandantife, kružnog tambura, kako iznutra tako i spolja, prosečenim sa osam prozora oko kojih osam slepih arkada podražavaju osmostrano konstruktivno rešenje. Bočne konhe, isto tako i glavna apsida, sa spoljne strane su sedmostrane, dok su manje apside đakonikona i proskomidije spolja trostrane.

Otvor iz naosa vodi u srazmerno kratku pravougaonu pripratu, koju prekriva podužno postavljen svod poluobličastog preseka, a pridržavaju ga polukružni prislonjeni lukovi s bočnih strana. Iz nje se ulazi u spoljnu pripratu, znatno većih dimenzija, takođe zasvođenu poluobličastim svodom. Međutim, svod se oslanja neposredno na bočne zidove građevina.

Manastir Papraća, foto: Sonjabgd via Wikipedia

Na zapadnom zidu spoljne priprate sagrađen je poprilično impozantan pravougaoni portal sa usečenom lunetom u zidnu masu.

Cela crkva građena je od tesanog kamena i krečnog maltera, nedovoljno precizno, što ukazuje na namere graditelja da se fasade naknadno omalterišu.

Osim potkrovnih plitkoreljefnih niša na bočnim konhama i apsidama sa istočne strane crkve, završenih u obliku povrnutih islamskih lukova, te nešto bogatije opervaženih portala i prozora s trostepenim usečenim lunetama u meso zida, i u ovom slučaju oskudeva dekorativna plastika.

Godine 1967/1968. manastir je od strane grupe stručnjaka delimično arheološki istražen, pri čemu su otkriveni konzervisani ostaci fresko-slikarstva. Tom prilikom izvršene su izvesne intervencije na samoj građevini (sa fasada je uklonjen sloj maltera; friz islamskih lukova, smešten u potkrovnom delu bočnih konhi, te i u oltaru, zamenjen je lučno završenim frizom slepih niša, dok je uz zapadnu fasadu dograđen drveni trem).

Kako se pretpostavlja, nekada je unutrašnjost papraćke crkve bila oslikana prizorima po, u to vreme važećem ikonografskom kanonu. Danas, zidno slikarstvo Crkve Blagoveštenja možemo pratiti tek po ponekom blistavom fragmentu nepoznatog živopisca, datovanom u sredinu XVI veka.

•
Kroz minule vekove, zaklonjen od izvorišta u ovim krajevima večito surove stvarnosti, Papraća ostaje, uprkos stalnim nedaćama, očuvan u celini kao jedinstven manastirski kompleks, premda još nedovoljno istražen, stoga i sjajan izazov za istoriografe i istoričare umetnosti.

Laura Barna

[1] Kajmaković, Z. (1971): Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini. Sarajevo.