Narodna biblioteka Srbije – kuća nesagorivih reči

Dejan Ristić, istoričar, upravnik Narodne biblioteke Srbije 2012-2013.

Knjiga ,,Kuća nesagorivih rečiˮ istoričara Dejana Ristića uskoro bi trebalo da se pojavi kao izdanje Narodne biblioteke Srbije.

Dokumentarni film ,,Sećanja iz pepelaˮ, koji će premijerno biti prikazan 6. aprila 2016. godine u 20.30 sati na Drugom kanalu RTS, nastao je iz rukopisa same knjige. On predstavlja pokušaj da se javnosti predstave najznačajnija naučna saznanja o Narodnoj biblioteci Srbije, kao i neki od najdragocenijih segmenata kulturnog nasleđa koji svedoče o burnoj i dinamičnoj istoriji srpske nacionalne biblioteke.

Knjiga ,,Kuća nesagorivih rečiˮ  koncipirana je kroz četiri veće celine koje prate isto toliko osnovnih hronoloških perioda nastanka, rada i razvoja Narodne biblioteke Srbije u dugom vremenskom razdoblju od njenog osnivanja pa sve do dana uništenja u nacističkom bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. godine. Prva celina, pod naslovom ,,Arheologija sećanja (1838-1921)ˮ, obuhvata vreme od uspostavljanja Narodne biblioteke Srbije do perioda njenog useljenja u zdanje u prestoničkom kvartu Kosančićev venac. Iako inicijalno predviđeno da predstavlja svojevrsni uvod u glavnu temu dela ova celina je, usled obilja podataka i novih saznanja, prerasla u sintetizovan pregled istorije srpske nacionalne biblioteke u navedenom višedecenijskom periodu.

Zdanje Narodne biblioteke Srbije na Kosančićevom vencu između dva rata, iz Zbirke fotografija Muzeja grada Beograda

Analizom brojnih istorijskih izvora koji se čuvaju u čitavom nizu ustanova kulture, došlo se do novih saznanja, odnosno potvrda pretpostavki nekih od najistaknutijih srpskih istoričara i upravnika Narodne biblioteke Srbije poput Stojana Novakovića i Milana Đ. Milićevića koje su se odnosile na utvrđivanje datuma i mesta nastanka nacionalne biblioteke. Istraživanja autora Dejana Ristića potvrdila su njihove pretpostavke po kojima Narodna biblioteka Srbije nije proistekla iz javne biblioteke čiji je osnivač 27. februara 1832. godine u Beogradu bio ugledni prestonički knjigovezac Gligorije Vozarović. Detaljnom analizom istorijskih izvora utvrđeno je da su pretpostavke Stojana Novakovića i Milana Đ. Milićevića o tome da je Narodna biblioteka Srbije proistekla iz biblioteke osnovane pri Ministarstvu prosvete zasnovane na istorijskim činjenicama. Pažljivo prateći tu nit istorije srpske nacionalne biblioteke autor je utvrdio da je ta ustanova osnovana 12. jula 1838. godine u Kragujevcu, spajanjem biblioteke u sastavu Ministarstva prosvete i knjižnog fonda ranije formiranog pri Tipografiji u Beogradu. Time su konačno potvrđene pretpostavke dvojice istaknutih srpskih istoričara i upravnika Narodne biblioteke Srbije u vezi sa vremenom i mestom nastanka same ustanove. Bilo je potrebno više od jednog veka da se, komparativnom analizom brojnih istorijskih izvora, zatvori svojevrsni krug pitanja i dilema u vezi sa utvrđivanjem preciznog datuma i mesta nastanka nacionalne biblioteke. Čast da to učini, sledeći tragom dvojice svojih velikih i znamenitih prethodnika, pripala je trećem istoričaru, upravniku Narodne biblioteke Srbije i autoru ove knjige.

Ova prva celina podeljena je u dva veća dela koja prate prošlost same ustanove, kao i istoriju njenih konstantnih seljenja i seoba u naznačenom razdoblju.

Druga celina, naslovljena kao ,,Zgrada na šancu (1921-1925)ˮ, predstavlja segment prošlosti nacionalne biblioteke hronološki oivičen važnim događajima – useljenjem u zdanje na Kosančićevom vencu u Beogradu i njegovim otvaranjem za korisnike i javnost.

Jovan N. Tomić, upravnik NBS, iz zbirke fotografija NBS

To relativno kratko četvorogodišnje razdoblje na poseban način obeležava ličnost tadašnjeg upravnika Narodne biblioteke Srbije, znamenitog istoričara i akademika Jovana N. Tomića, čijim je izuzetnim zalaganjem ustanova posle više od osamdeset godina postojanja konačno dobila svoj, istina neuslovni, dom. U tom delu knjige predstavljeni su brojni infranstrukturni, institucionalni, stručni i kadrovski izazovi pred kojima su se nalazili sama ustanova i njen upravnik. Iako je trajalo svega četiri godine, to doba na pravi način simbolizuje kontinuirani odnos državnih vlasti prema srpskoj nacionalnoj biblioteci u tom, ali i prethodnom, kao i potonjem višedecenijskom razdoblju.

Treća celina, pod naslovom ,,Razdoblje otežanog rada i razvoja (1925-1941)ˮ, čitaocima predstavlja period koji je obeležen radom sa korisnicima, ali i nastavkom ignorantskog odnosa državnih vlasti i čitavog društva prema Narodnoj biblioteci Srbije što je svoje katastrofalne posledice imalo i u njenoj tragičnoj sudbini na samom kraju tog istorijskog perioda.

Trudeći se da kontinuirano unapređuju stručni rad, aktivnosti na popuni nacionalnog fonda, kao i da predstavljaju istinsku podršku i središte prosvetnog, kulturnog, naučnog i umetničkog razvoja svoje zemlje upravnici Miloš L. Zečević i Dragoslav Ilić, kao i osoblje Narodne biblioteke Srbije postali su malobrojna, dobrim delom izolovana grupa obrazovanih i posvećenih pojedinaca koji su razmišljali daleko ispred svog vremena. Suočavajući se sa izostankom suštinske podrške resornog ministarstva i samih ministara koji su se isuviše često smenjivali na toj odgovornoj dužnosti, bibliotekari Narodne biblioteke Srbije u tom razdoblju izveli su jedan od najvećih podviga u srpskoj kulturi prilježno prikupljajući rukopisnu i štampanu građu, stvarajući time jednu od najznačajnijih zbirki pokretne kulturne baštine u ovom delu Evrope.

Čitaonica u Narodnoj biblioteci Srbije na Kosančićevom vencu između dva rata, iz zbirke fotografija Muzeja grada Beograda

Poslednja, četvrta celina, za čiji je naslov ,,Metite u podrume! Zbrinite kako znate!ˮ uzeta neshvatljiva izjava tadašnjeg ministra prosvete Miloša Trifunovića, obuhvata najkraći hronološki okvir koji se, nažalost, odnosi na uništenje nacionalnog fonda. Na dnevnoj osnovi prateći dešavanja koja su se odigrala tokom ranog proleća 1941. godine ova celina ukazuje na tragičnu sudbinu Narodne biblioteke Srbije, ali i pokušava da pruži odgovore na pitanja šta su bili motivi i ko su bili pojedinci posredno i/ili neposredno odgovorni za uništenje nacionalnog fonda. Iako niko nikada nije krivično gonjen zbog čina svesnog i planskog uništenja Narodne biblioteke Srbije, koji poseduje sve karakteristike ratnog zločina, namera autora ove knjige bila je da od istorijskog i ljudskog zaborava otrgne imena pojedinaca koji su svojim nečinjenjem u miru i tokom prvog dana rata, kao i svojim svesnim destruktivnim aktivnostima doprineli tome da zdanje Narodne biblioteke Srbije, zajedno sa svim zbirkama i fondovima koji su se u njemu nalazili tog tragičnog dana, doživi potpuno uništenje.

Istraživanje za potrebe pisanja knjige ,,Kuća nesagorivih rečiˮ koju će uskoro objaviti Narodna biblioteka Srbije, vršeno je tokom nekoliko godina u brojnim ustanovama kulture, obrazovnim institucijama i privatnim zaostavštinama, i to u Arhivu Srbije, Arhivu Jugoslavije, Vojnom arhivu, Arhivu SANU, Istorijskom arhivu Beograda, Istorijskom arhivu u Kruševcu, Jugoslovenskoj kinoteci, Filmskim novostima, Narodnom muzeju u Beogradu, Istorijskom muzeju Srbije, Muzeju istorije Jugoslavije, Muzeju grada Beograda, Muzeju vazduhoplovstva, Vojnom muzeju, Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu, Biblioteci grada Beograda, Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda i samoj Narodnoj biblioteci Srbije.

Ova knjiga istovremeno predstavlja svojevrsni izraz lične zahvalnosti i poštovanja autora upravnicima i stručnjacima Narodne biblioteke Srbije koji su u razdoblju između 1921. i 1941. godine kontinuirano činili napore na jačanju sveukupnih kapaciteta ustanove uspostavljajući je tako kao istinsko prosvetno, kulturno, umetničko i naučno središte države. Ona je, takođe, i svojevrsna opomena i podsećanje na sudbinu ustanove kulture od nesumljivog nacionalnog značaja koja se u najvećem delu svoje burne prošlosti suočavala sa otvorenim ignorisanjem od strane sopstvene države. Opstajući u tako teškim i neizvesnim vremenima, lišena temeljne podrške države i društva, Narodna biblioteka Srbije i izuzetni pojedinci koji su u njoj radili pokazali su tadašnjim i potonjim generacijama redak primer stručnosti, požrtvovanosti i visoke svesti u kontekstu integralne brige o najdragocenijim zbirkama pokretne kulturne baštine na ovim prostorima.